Fálkinn - 26.06.1963, Blaðsíða 10

JON GISLASON SKRIFAR FYRIR FALKANN
Svo sárt
Miðlunin fékk andstæðan dóm hjá
þjóðinni og mátti halda, að undanslátt-
arstefna í sjálfstæðismálinu væri þar
með úr sögunni. En svo varð þó ekki
raunin. Á síðari helming 10. tugs ald-
arinnar, kom fram ný hreyfing í þá átt,
sem olli miklum breytingum í íslenzk-
um stjórnmálum, svo að þau urðu al-
gjörlega ný að loknum deilunum sem
um hana varð.
Á síðasta áratug nítjándu aldar fór
mjög að gæta í íslenzku menningar-
lífi og stjórnmálum aukinna áhrifa frá
stúdentum, sem langdvölum höfðu
dvalið erlendis við nám, sérstaklega í
Kaupmannahöfn. Margir íslenzkir stúd-
entar komust í nána snertingu við
margs konar straumhvörf og bylgju-
köst samtíðarinnar í Danmörku. í Dan-
mörku var í þenna mund afturhalds-
stjórn Estrups við völd. Landinu var
stjórnað með hálfgerðu einræði, íhalds-
semi og þröngsýni. Sakir óvinsælda
Estrups á íslandi snerust flestir íslenzk-
ir stúdentar til róttækra skoðana og
unnu helzt í hópi róttækari aflanna í
Kaupmannahöfn. Sumir íslenzkir stúd-
entar urðu mjög áhugasamir um stjórn-
mál þegar á stúdentsárunum. Ný íhalds-
stjórn tók við völdum í Danaveldi um
1896. Estrup var ekki lengur í henni,
en áhrifa hans gætti mjög í athöfnum
hennar og stefnu. Var því stjórn þessi
nefnd Estrupsstjórn án Estrups. Nelli-
mann lét einnig af ráðherradómi um
íslandsmál, og við tók maður að nafni
Rump, lítt þekktur hér á landi.
Nítjánda öldin var mikið þroskatíma-
bil, hvað snerti könnun og útgáfu á
fornum ritum íslenzkum. Margir áhrifa-
menn í Norðurálfu höfðu áhuga á ís-
lenzkum fræðum og lögðu sig fram til
að vinna þeim gagn. Þetta varð til þess,
að íslenzkir stúdentar, sem lögðu stund
á þessi fræði, áttu oft greiðan aðgang
að áhrifamönnum, aðallega þó í Dan-
mörku. Þetta hafði sín áhrif og varð
að vissu leyti örlagavaldur að því sem
varð.
Eftir að endurskoðunarfrumvarpinu
var synjað um staðfestingu öðru sinni,
sauð mjög gremja og beiskja í íslenzk-
um stúdentum í Kaupmannahöfn. En
sem vér
jafnframt var það öllum ljóst, sem á
annað borð hugsuðu málið, að sjálf-
stæðismálið var komið í hálfgerða sjálf-
heldu, og nýr áfangi ynnist ekki, fyrr
en stórbreyting yrði í dönskum stjórn-
málum. En miðlunin, þó lítinn byrr
fengi meðal þjóðarinnar á sínum tíma,
færði mönnum heim sanninn um, að
sú leið væri fær, að slá af kröfunum,
og leita hófanna hjá ráðamönnum
dönskum, ef kænlegar væri haldið á
málum. Það kom brátt á daginn, að
metnaðargjarn og mikilhæfur maður
reyndi þessa leið með ótrúlegum
árangri.
Valtýr Guðmundsson var fæddur 11.
marz 1860 að Árbakka á Skagaströnd.
Faðir hans var Guðmundur Einarsson
sýsluskrifari í Húnavatnssýslu. Móðir
hans hét Valdís Guðmundsdóttir. Hann
var laungetinn og hafði lítið af foreldr-
um sínum að segja í uppvextinum. Fað-
ir hans var skáld gott og hafði tals-
verðan áhuga á bókmenntum. Hann
þýddi til dæmis Friðþjófsljóð Tegners
á íslenzku undir fornyrðislagi. En
hann var óreglumaður og heldur laus
í rásinni. Afi Valtýs var Einar Bjarna-
son fræðimaður. Eftir hann eru til merk
rit í handriti. Valdís móðir Valtýs gift-
ist og fór til Vesturheims. Síðar átti
hann þess kost að flytjast vestur, en
hann unni þá þegar svo íslenzkri menn-
ingu og fósturlandi sínu, að hann kaus
að yfirgefa ekki landið.
Valtýr var þegar í æsku metnaðar-
gjarn og setti markið hátt. Hugur hans
stefndi ákveðið til mennta. Hann fékk
dálítinn arf eftir föður sinn, og ávaxt-
aðist hann vel í höndum góðra manna.
Árið 1883 varð Valtýr stúdent. Á náms-
árunum lifði hann spart og vann mikið.
Er það með fádæmum, að hann efn-
aðist heldur meðan hann var í skóla.
Að stúdentsprófi loknu sigldi hann til
náms í Kaupmannahafnarháskóla. Hann
lauk þaðan meistaraprófi í norrænum
fræðum áriðl887. Tveimur árum síðar
varði hann doktorsritgerð í fræðigrein
sinni. Eins og nærri má geta, fór þegar
mikið orð af Valtý eftir svo glæsilegan
frama. Héldu menn að hér væri á ferð-
inni mikið efni í fræðimann. Hann
hlaut stöðu Gísla Brynjólfssonar við
Kaupmannahafnarháskóla, er nokkrir
íslenzkir menntamenn höfðu litið hýru
auga til, eins og eðlilegt var. Eftir að
Valtýr varð dósent stundaði hann jafn-
framt kennslu við menntaskóla í Kaup-
'mannahöfn.
Valtýr kom fljótt og glögglega auga
á, hvað mest var aðkallandi í hagræn-
um málum á íslandi. Hann stofnsetti
tímarit, er hann nefndi Eimreiðina, og
hóf þar að kynna löndum sínum áhuga-
mál sín og endurbætur til framfara í
landinu. Hann vildi endurbæta sam-
göngumál landsins, sem ekki var van-
þörf á. Hann lagði til að auknar yrðu
gufuskipaferðir til landsins frá Kaup-
mannahöfn, og byggðar yrðu járnbraut-
ir innan lands. Eftir að hann varð þing-
maður sneri hann sér algjörlega að
stjórnmálum, þó að hann héldi stöðu
sinni við Kaupmannahafnarháskóla, og
varð lítið úr fræðimennsku hans upp
frá því.
Brátt snerist hugur Valtýs að stjórn-
arskrármálinu. Hann varð fljótlega vit-
andi þess, að til þess að ná þar árangri,
yrði að sveigja á nýjar leiðir. Hann
kom sér í mjúkinn hjá hinum nýja ís-
landsráðherra Rump og skýrði fyrir
honum ástandið í baráttuaðferðum end-
urskoðunarmanna og var víst síður en
svo vilhallur í garð Benedikts Sveins-
sonar og Magnúsar Stephensens lands-
höfðingja. Hann hefur örugglega spilað
á þær nótur, að vekja tortryggni í
garð Magnúsar í sambandi við viss mál,
er hann hafði hlotið óvinsældir af. Er
ekki að orðlengja það, að Valtýr hlaut
vilyrði danskra stjórnarvalda fyrir
nokkrum breytingum á stjórnarskránni,
svo framarlega að Alþingi fengist til
að samþykkja frumvarp hans. Aðal-
breytingin er fólst í frumvarpi Valtýs,
var að stofnað yrði nýtt embætti ráð-
herra eða ráðgjafa í Kaupmannahöfn,
og yrði sá ráðherra íslenzkur, og yrði
óháður ríkisráðinu í sérmálum, en bæri
ábyrgð fyrir Alþingi í stjórnarathöfn-
um, og sæti á þingi.
Þegar Alþingi kom saman árið 1897,
las landshöfðingi upp fyrir þingheimi
boðskap konungs og skýrði frá af-
10 fX'lkinn