Fréttablaðið - 14.11.2009, Blaðsíða 43

menning
[ SÉRBLAÐ FRÉTTABLAÐSINS UM MENNINGU OG LISTIR ] Sjá dagskrá á
skessan.is
nóvember 2009
egar Sigurður og
Ragnar eru
orðnir
einir eftir
er eins
og slakni
aðeins á
einhverri
spennu sem
hvorugur
þeirra hafði þó
hugsað mikið út í. Til að
byrja með halda þeir
áfram að ræða um Laxness, talið
berst að einu af æskuverkum hans,
Heiman eg fór, sem lá óútgefið í
handriti fram til ársins 1952. Þá
sendi Ragnar eintak til Nordals,
sjóðheitt úr prentsmiðjunni, sendi-
herrann hefur lesið það spjaldanna
á milli sér til nokkurrar ánægju en
um leið gefur þessi gamli texti
honum tilefni til hugleiðinga um
höfundarferil skáldsins.
„Mér liggur stundum við að
finnast, þegar ég hugsa til Vefar-
ans og annarra æskuverka Kilj-
ans,“ segir Sigurður og hallar sér
aftur með koníaksglasið í hend-
inni, „að líf hans hafi orðið mik-
ill flótti frá nútímanum og lengra
og lengra aftur í fortíðina, frá því
að lýsa auðugu sálarlífi, sem ef til
vill er torvelt að ná listartökum á,
til þess að leika sér að því primit-
íva, af því að það er auðveldara og
þakklátara efni – að hann hafi fórn-
að sínum eigin þroska fyrir að vera
„artist“.“
Ragnar segir að sér hafi dott-
ið það sama í hug þegar hann las
handritið að Heiman eg fór á sínum
tíma. Hann á samt bágt með að sjá
fyrir sér að ferill Halldórs hefði
getað orðið öðruvísi, að úr penna
hans hefðu getað komið einhverj-
ar aðrar bækur en þær sem Helga-
fell hefur verið að prenta og end-
urprenta undanfarinn áratug og
Ragnar selt í stórum upplögum.
Hann telur sig skilja hvað Sig-
urður á við þegar hann talar um
leik skáldsins að hinu primitíva
en bendir á að þótt skáldsaga eins
og Gerpla gerist í fjarlægri fortíð
sé ekki þar með sagt að hún snerti
ekki nútímann. „Mér finnst bókin
fjalla um öll þau vandamál, sem
fyrir liggja í dag.“
Andúð á Atómstöðinni
Samræðurnar sem hér eru að hefj-
ast eiga sér langa forsögu. Það er
ekki á allra vitorði en á liðnum
árum hefur Sigurður orðið stöðugt
gagnrýnni í garð Halldórs sem höf-
undar. Afstaða hans hertist mikið
eftir að Atómstöðin kom út árið
1948, þá bók kallaði hann „ómeti“
og lýsti yfir áhyggjum af því hvern-
ig hún kynni að verka á yngri
höfunda. „Það gæti, þegar á allt er
litið, orðið þjóðarógæfa fyrir
Íslendinga, að Halldór skuli vera
annar eins snillingur og hann óneit-
anlega er, þegar hann sem „leið-
togi“ er slíkt skrapatól,“ sagði Nor-
dal við þetta tækifæri. Ekki varð
útgáfa Gerplu árið 1952 til að auka
hrifningu hans. „Þetta er mikið
vinnu-afrek, einkum að því er efni-
við og mótun stílsins snertir,“ við-
urkenndi hann reyndar í bréfi til
Kristins E. Andréssonar þetta ár en
sagði jafnframt að það væru „mikil
tíðindi, ef þessi bók er tekin fram
yfir fyrri bækur Halldórs, svo að
öðru sé sleppt. Annars verður
næsta fróðlegt að vita, hvernig fer
með bókina, þegar stíllinn þurrkast
svo út sem hann hlýtur að gera í
þýðingu, jafnvel þótt vel verði
gerð, og athyglin beinist að per-
sónu- og tíma-lýsingunum.“ Í sama
bréfi minntist Sigurður stuttlega á
annað bindið af Íslenzkri menningu
sem Kristinn vonast enn til að Mál
og menning geti gefið út.
„Andleg hitasótt“
Ragnar var aftur á móti afar hrif-
inn af Gerplu. Haustið sem hún
kom út var hann óþreytandi við að
dásama þessa endurritun Halldórs
á Fóstbræðra sögu og Ólafs sögu
helga og ráðlagði flestum sem ekki
höfðu sannfærst um ágæti verksins
að lesa það aftur. Og þess vegna í
þriðja sinn; með tíð og tíma kæmi
að því að þeir sæju ljósið. „Nú er ég
heltekinn af einhverri djöfullegri
andlegri hitasótt samfara einhverj-
um himinfögrum sælukitlum og
kannast nú varla lengur við mínar
fyrri áttir,“ sagði hann til dæmis
þegar hann lýsti fyrir Magnúsi
Ásgeirssyni hvaða áhrif endurtek-
inn lestur á sögunni hefði á sig.
Þetta er að vísu engan veginn í
fyrsta sinn, sem ég kemst undir
þess konar annarleg áhrif, en sjúk-
dómurinn er af verstu tegund. Ég
var oft vanur að grípa í Atómstöð-
ina svipað og maður gerir, sem á
geymda vínflösku ofan í kommóðu-
skúffu hjá konunni sinni, sem bann-
að var að hreyfa, en ég spýtti alltaf
nokkru af því sem ég drakk út úr
mér aftur með vott af ógleði. Nú
finn ég ekki bragð af henni, en
þessi rennur niður eins og eitur,
sem maður er ekki öruggur um að
nein laxering dugi til að hreinsa sig
af. Þetta er abstrakt verk, áhrifin
með svipuðum hætti og af síðustu
kvartettum Beethovens.“
Pólitískur óþefur
Í bréfi sem Ragnar sendi Sigurði
milli jóla og nýárs 1952 kom fram
aðeins flóknari afstaða til Gerplu.
Hann viðurkenndi þar að við lestur
bókarinnar sækti stöðugt á sig „sá
óhugnanlegi óþefur, sem leggur af
ýmsu því er Laxness hefir skrifað
um heimspólitík, virðingarleysi
fyrir helgidómum annarra manna
og vissri tegund af sýndarmennsku,
sem kemur fram í því að eigna sér
það sem aðrir hafa gert. Kemur
mér t.d. í hug tvennt, sem hvort
tveggja nálgast fölsun að eigna sér
eins og hann hefir gert verk Lárus-
ar Pálssonar í Snæfríði Íslandssól
og umfram allt verk Jóns Helga-
sonar, sem er í þessari bók það
afgerandi fyrir bókina að hún nálg-
ast að vera verk þeirra beggja.“
Eigi að síður lýsti hann yfir ein-
lægri aðdáun á snilld Halldórs, hug-
rekki og vinnuþreki, sem væri „svo
óvenjulegt að maður fyrirgefur
þetta allt með ánægju er skáldskap-
ur hans flýtur um æðarnar. Ég hefi
nú eins og þú veist ekki neytt víns
að talist geti utan þessarar frægu
flösku, sem þú byrlaðir mér sællar
minningar, en ef áhrifin af góðu
víni eru notalegri en af Gerplu, þá
fer ég alveg hiklaust að drekka.“ Í
framhaldi af þessum orðum ræddi
Ragnar ítarlega um jafn ólíkar hlið-
ar verksins og persónusköpun, stíl
og húmor. Í heild var bréf hans ítar-
leg útlistun á kostum sögunnar og
á köflum rökstutt svar við þeirri
gagnrýni að skáldið væri að saurga
fornritin með skrifum sínum.
Á fertugasta og níunda afmælis-
degi Ragnars, 7. febrúar 1953,
settist Sigurður niður og skrif-
aði knappt svarbréf þar sem hann
byrjaði á að fullvissa pennavin
sinn um að gagnrýnin afstaða
sín til Gerplu mótaðist hvorki af
andakt gagnvart fornbókmennt-
unum né fordómum í garð sjálfs
verksins. „Ég er nýbúinn (í 4. eða
5. sinn) að mæla með Halldóri til
Nóbelsverðlauna (auk alls persónu-
legs áróðrar í sama skyni), svo að
ég veit mig alveg frían af löngun
til þess að meta verk hans miður en
að verðleikum. Og ég hef enga þess
háttar tilfinningu gagnvart forn-
öld né fornsögum, að hún skyggi
á bók Halldórs eða ég hneyksl-
ist á bókinni þess vegna, þótt ein-
hvers konar samanburður sé vit-
anlega óhjákvæmilegur.“ Sigurður
minnti í þessu sambandi á að hann
hefði sjálfur skrifað skopstælingu
á Gunnlaugs sögu á yngri árum
sem hann væri því miður búinn
að týna. „En ég held, að þú hafir
í einni setningu í bréfi þínu kom-
ist næst kjarna málsins: „Áróður
Halldórs fyrir hugsjón friðarins er
ekki sérlega sannfærandi á þann
hátt, að maður finni með hjart-
anu, að hann elski frið, heldur ótt-
ist ófrið.“ Er það ekki þetta, sem á
skortir: „Sjálft hugvitið, þekkingin
hjaðnar sem blekking, / sé hjartað
ei með, sem undir slær.“ Hugvit-
ið, artisteríið, er sannarlega í lagi.
Þekkingin líka. En hjartað?“
Ragnar svaraði þessum athuga-
semdum, og þá ekki síst tilvitnuninni
Einar Benediktsson, með öðru
NORDAL OG Ragnar í Smára
Ragnar í Smára. Málverk eftir Nínu Tryggvadóttur frá dvöl hennar í Unuhúsi í stríðslok.
Jón Karl Helgason sendir frá sér ævisögu – Mynd af
Ragnari í Smára – í lok næstu viku, verk sem hann
hefur unnið að í langan tíma. Verkið er óvenjulegt
og mun vekja mikla athygli og umræður. Með góð-
fúslegu leyfi höfundar birtum við part af samtali Sig-
urðar Nordal og Ragnars Jónssonar á hótelherbergi í
Stokkhólmi skömmu fyrir Nóbelshátíðina.
FRAMHALD Á SÍÐU 2
„Þurfum við
að ræða það
eitthvað?“
Fangavaktin krufin
SÍÐA 4
Stórlaxablús
Drottningin hans Bubba
SÍÐA 6