Vikan - 23.10.1958, Síða 15
ALMENN FRÆÐSLA UM EFNAHAOSMÁL
Efnahagsvandamálin hafa lengst
af, frá því að Islendinga öðluðust
sjálfsforrœði í málefnum sínum, ver-
ið eitthvert örðugasta þjóðfélags-
vandamál vort. Að visu er ísland í því
efni engin undantekning frá öðrum
löndum heims. Efnahagsvandamálin
hljóta ávalt og hvar sem er að verða
ofarlega á baugi þeirra vandamála,
er úrlausnar krefjast.
Á hinn bóginn má ekki loka aug-
unum fyrir því, að ef miðað er við
tímabilið frá lokum síðustu heims-
styrjaldar og þróun efnahafsmálanna
í þeim nágrannalöndum okkar í
Evrópu, er við líkasta þjóðháttu búa
og við, þá verður samanburður við
þessi lönd okkur ekki allskostar hag-
stæður. Á síðari heimsstyrjaldarár-
unum bjuggum við á sviði efnahags-
mála við ólíkt betri kost en þessar
Þjóðir.
Við sluppum að mestu við eyði-
leggingar ófriðarins og bjuggum við
mjög hagstæð verzlunarkjör mest
allan styrjaldartímann. Við lok styrj-
aldarinnar bjuggu Islendingar við
betri lífskjör en flestar þjóðir heims
og til muna betri en grannþjóðir okk-
ar í Evrópu þá bjuggu við. Að vísu
áttum við þá mikið viðfangsefni fyrir
höndum þar sem var endurnýjun og
aukning framleiðslutækja okkar til
lands og sjávar, sem að vonum höfðu
gengið mjög úr sér á styrjaldarár-
unum. En við höfðum þá safnað mjög
álitlegum gjaldeyrissjóðum erlendis
sem auðveldlega áttu að geta staðið
undir kostnaðinum við slíka endur-
nýjun.
Hver hefur nú þróun efnahagsmál-
anna orðið hjá okkur annarsvegar
og grannþjóðum okkar í Evrópu
hinsvegar, frá því er styrjöldinni
lauk. Hvað okkur snertir, þá hefur
þróunin að því leyti verið hagstæð,
að við höfum aukið mjög vei’ulega
skipastól okkar og önnur fram-
leiðslutæki, þannig að afköst fram-
leiðslunnar hafa vaxið. Á hinn bóg-
inn hefur verið hér verðbólguþróun
nær óslitið frá því er styrjöldinni
lauk, og hafa óhagstæð áhrif hennar
á framleiðsluafköstin vegið talsvert
á móti hagstæðum áhrifum aukinna
og bættra framleiðslutæka. Lífskjör
Þjóðarinnar í heild munu því eftir
Því sem næst verður komist ekki
hafa batnað sem neinu nemur frá
lokum styrjaldarinnar. Það á vitan-
lega nokkurn þátt I því, að þróun
efnahagsmálanna hér á landi hefur
ekki verið eins hagstæð á þessu
tímabali og efni hefðu að öðru leyti
staðið til, að verzlunarkjör hafa að
jafnaði verið okkur allmiklu óhag-
stæðari en var á stríðsárunum. Á
það einkum við tímabilið frá 1950,
að því ári' meðtöldu. Hinsvegar höf-
um við notið mikillar efnahagsað-
stoðar erlendis frá, sem vitanlega
hafa létt mjög af þjóðinni þeim
byrðum, sem endurnýjun og aukn-
iug framleiðslutækjanna annars
hefðu haft i för með sér.
Ef við lítum hinsvegar á þróun
efnahagsmálanna í nágrannalöndum
okkar i Evrópu þá hefur hún tví-
mælalaust verið öllu hagstæðari en
hjá okkur. Þessum þjóðum hefur á
tiltölulega skömmum tima tekizt að
eridurreisa efnahagslíf sitt úr rúst-
um styrjaldarinnar, og jafnframt að
bæta svo lífskjör almennings í lönd-
um sínum, að það breiða bil, sem
var milli lífskjara þessara þjóða og
okkar um það bil er styrjöldinni
lauk, hefur hér verið brúað algjörlega
og sennilega meira til. Að vísu hafa
þessar þjóðir einnig notið erlendrar
efnahagsaðstoðar en þó sízt í ríkara
mæli en við. Vissulega eiga þessar
þjóðir enn við sín efnahagslegu
vandamál að etja, en um það getur
ekki verið ágreiningur, að ólíkt
meira jafnvægi ríkir nú í efnahags-
málum allra landa Vestur- og Norð-
urevrópu, e. t. v. þó að Frakklandi
undanskildu, en hjá okkur. Hvað er
það nú, sem gerir gæfumuninn í
þessum efnum? Hér hafa vitanlega
verið ýms öfl að verki, en ekki er þó
vafi á því, að megin skýring hinnar
óhagstæðu efnahagsþróunar hér á
landi samanborið við nágrannalönd
okkar, er verðbólguþróun sú, sem átt
hefur sér stað hér á landi nær óslitið
frá því er styrjöldinni lauk. Frá þeim
tíma mun verðlag hér á landi hafa
hækkað um a. m. k. 150%, en á
sama tíma mun verðlag í öðrum
löndum Vestur- og Norður-Evrópur
yfirleitt ekki hafa hækkað meira en
20—25% og sumstaðar minna.
jafnvel meira val en ríkisstjórn og
Alþingi, og þar sem fyrrnefndir að-
ilar hafa sem kunnugt er oft beitt
þessu valdi í ríkum mæli, geta þeir
ekki mælt sig undan sínum hluta af
ábyrgðinni á því hver þróun efna-
hagsmálanna er á hverjum tima.
En hvað sem þeirri spurningu líð-
ur, hvort mistök þau, sem orðið hafa
á stjórn efnahagsmálanna hér á landi
eigi fyrst og fremst að skrifast á
reikning þeirra ríkisstjórna, er að
völdum hafa setið eða stéttarsamtak-
anna, þá eru það i báðum tilfellum
fulltrúar samtaka almennings, sem
ábyrgð bera á mistökum þeim, sem
um er að ræða. Það er þvi í alla
staði eðlilegt, að sú hugmynd hefur
komið fram, að aukin þekking al-
mennings á efnahagsmálum gæti átt
sinn þátt í því að forða i framtíðinni
Um það mun vart ágreiningur að
þegar til lengdar lætur, hlýtur efna-
hagsleg velmegun þjóðarinnar að
vera komin undir framleiðsluafköst-
um og verðmæti þeirra. Ef litið er á
þjóðina sem heild, getur hún því ekki
bætt hag sinn á annan hátt en þann,
að verðmæti þjóðarframleiðslunnar
aukizt. Sé hinsvegar á málið litið frá
sjónarhóli einstakra starfsstétta eða
einstaklinga, verður afkoma þeirra
auk þess að vera auðvitað háð verð-
mæti þjóðarframleiðslunnar, einnig
komin undir skiptingu þjóðartekn-
anna. Ef einstakur starfshópur eða
einstaklingur fær meira í sinn hlut
af þjóðartekjunum en áður, hefur
hann auðvitað með því bætt sína af-
komu, enda þótt þjóðartekjurnar hafi
ekki aukizt. En slíkar kjarabætur
hljóta auðvitað ávalt að vera á
■ ■ ■■ iim ■■■■■■■ ■■■■■■■■■ iii ■■■
llllllll•lllll•■lll•llll■lllllllil•ll•llllll•lil•llllllllll•llllll•m■il■llllll
iiiiiiiiiiiiii
Ölafur Björnsson, prófessor, var einn hinna fyrstu, sem
rituöu í Vikuna. Meðal annars komst hann þannig aö orði
í grein, sem liann ritaði í 1. árg. og nefndi „Peningarnir
og jólin.“
„Segjum t. d. aö stjórn og þing mundu ákveöa aö gefa
öllum þurfandi 1000 krónur hverjum, til jólaglaönings.
Afleiðingin yröi annaðhvort sú, aö vöruverö mundi stór-
hælcka svo aö glaöningurinn yröi lítils virði, eöa allar búöir
myndi tœmast af vörum, svo tilfinnanlegur skortur yrði
á öllu, er kœmi fram á veturinn.“
Nú hefur Ölafur Björnsson sýnt Vikunni þann heiður
á 20 ára afmœli blaðsins aö rita grein þá er hér birtist.
Á því er ekki vafi, að verðbólgu-
þróunin hér á Islandi hefur valdið
því, að framfarir á sviði efnahags-
mála hafa orðið minni en ella, þannig
að þjóðin býr vegna þessa við lak-
ari kjör en hún ella mynda gera.
Spurningin er nú sú hvort telja
megi, að aðstæður í efnahagsmálum
hér á landi hafi á þessum tíma verið
slikar, að verðbólguþróun sú, sem átt
hefur sér stað, hafi verið óhjákvæmi-
leg, eða hvort þessi þróun á rætur
sinar að rekja til mistaka, er orðið
hafa á stjórn efnahagsmálanna.
Svarið við þessari spurningu er að
mínu áliti á þann veg, að enda þótt
leiða megi að því nokkur rök að
baráttan gegn verðbólgunni hafi á
þessu tímabili verið meiri erfiðleik-
um bundin hér á landi en í mörgum
löndum öðrum, þá verði þó að líta
þannig á, að meginorsök hinnar óhag-
stæðu verðbólguþróunar hér á landi
sé af innlendum uppruna, þannig að
fyrirbyggja hefði mátt slíka þróun
ef þjóðin og stjórnarvöld landsins
hefðu borið giftu til þess að standa
saman um ráðstafanir, er að gagni
hefðu komið i því efni.
Að minu áliti er ástæða til þess
að undirstrika það sérstaklega í
þessu efni, að ábyrgðin í þessu efni
hvílir ekki nema að nokkru leyti á
Alþingi og ríkisstjórnum þeim, er
að völdum hafa setið á þessum tíma.
1 þessu efni sem öðrum hljóta vald
og ábyrgð að fara saman. En valdið
á sviði efnahagsmála er ekki nema
að takmörkuðu leyti í höndum ríkis-
stjórnar og Alþingis. Stéttarsamtök-
in í þjóðfélaginu, bæði samtök at-
vinnuveitenda og launþega, hafa á
sviði efnahagsmála eins mikið og
þeim mistökum sem átt hafa sér stað
i þessum efnum fram til þessa. Mál
þetta hefur nokkuð verið á döfinni á
Alþingi síðustu árin, og var þar fyrir
rúmum tveimur árum samþykkt
tillaga þess efnis, að hafizt skyldi
handa um athugun á þvi, hvort til-
tækilegt væri að stofna til opinberrar
fræðslu fyrir almenning um þjóðfé-
lagsmál. Hefur í samræmi við þessa
tillögu, er náði samþykki á Alþingi,
verið skipuð nefnd til þess að athuga
möguleika á framkvæmd þessarrar
hugmyndar og mun hún undanfarið
hafa setið á rökstólum. Einnig hafa
framkomið á Alþingi tillögur um
fræðslustarfsemi í þessum efnum
fyrir launamenn sérstaklega, þótt
ekki hafi þær tillögur ennþá hlotið
fullnaðarafgreiðslu.
Hér skal að öðru leyti ekki rædd
sú hlið þessa máls, er að fram-
kvæmdinni lýtur. Skal það eitt um
það atriði sagt, að fullyrða má, að
miklir örðugleikar eru á framkvæmd
slíkrar fræðslu um efnahagsmál og
önnur þjóðfélagsmál fyrir almenning,
þó að ég telji hinsvegar að ekki sé
rétt að láta þá örðugleika aftra sér
frá því að gera tilraun í þessa átt,
ef menn eru þeirrar skoðunar, að
einhvers verulegs árangurs megi af
henni vænta, ef vel tekst um fram-
kvæmdina. -
Hinsvegar skal hér leitast við að
gera þeirri spurningu nokkur skil,
eftir því sem unt er í stuttu máli, að
live miklu leyti efnahagsvandamál
þau, sem við er að etja, séu þess
eðlis, að þess megi vænta, að þau
mundu auðveldari viðfangs, ef þekk-
ing á lögmálum efnahagslífsins væri
almennari en nú er.
kostnað þess, að einhverjir aðrir að-
ilar í þjóðfélaginu bera minna úr
býtum. Það leiðir af þeirri forsendu
að gert er ráð fyrir óbreyttum þjóð-
artekjum.
Hvort aukin þekking almennings á
lögmálum efnahagslífsins gæti
þannig orðið spor í áttina til aukinn-
ar velmegunar þjóðarheildarinnar,
verður þá undir því komið hvort
vænta má að slík aukin þekking
gæti leitt ti! aukningar þjóðartekn-
anna. Til þess að gera sér grein fyrir
því, hvort slíks má vænta, verður að
gera sér ljóst, hvaða öfl ráða því í
meginatriöum, hve háar þjóðartekj-
urnar eru.
Svar hagfræðinnar við þeirri
spurningu er á þann veg, að þjóðar-
tekjurnar séu einkum háðar þrennu.
1 fyrsta lagi þeim náttúruskilyrðum,
sem þjóðin býr við, í öðru lagi þeirri
tækni, sem notuð er, og í þriðja lagi
því, hversu framleiðsla og viðskipti
eru skipulögð. Ef auka á þjóðartekj-
urnar og skapa þannig grundvöll
fyi'ir aukinni velmegun almennings,
þá verður það samkvæmt þessu að-
eins gjört með þi'ennu móti. 1 fyrsta
lagi með því að bæta náttúruskilyrð-
in, í öðru lagi með þvi að bæta
tæknina og í þriðja lagi með betra
skipulagi framleið.slu- og viðskipta-
hátta. Tvö fyrrnefndu atriðin liggja
utan verksviðs þjóðfélagsvísindanna
og verða því ekki gerð að nánara
umtalsefni. Hvort þjóðfélagsvísindin,
eða hagfræðivísindin, sem hér verða
einkum höf ð i huga, geta átt þátt' í
því að bæta efnahagsafkomu þjóðar-
heildarinnar, verður þá undir þvi
komið, hvers árangurs er í því efni
VIKAN
15