Vikan - 30.10.1958, Blaðsíða 5

SANNARLEGA er ekki ráðizt á
garðinn, þar sem hann er
lægstur, með því að hefja
„Aldarspegil" á fáeinum sundurlaus-
um orðum um Dr. Alexander Jóh-
annesson, prófessor. Maðurinn hefur
nefnilega verið við svo ótal margt
riðinn um dagana, að sannast sagna
verða engum einum meginþætti í
ævistarfi hans gerð nein skil á hálfu
blaði.
Fæddur er Alexander 15. júlí 1888
á Gili i Borgarsveit í Skagafjarðar-
sýslu. Foreldrar hans voru Jóhannes
sýslumaður Ólafsson á Sauðárkróki
og kona hans Margrét Guðmunds-
dóttir prests í Arnarbæli Einarssonar
Johnsens. Verður ætt hans ekki rak-
in hér, enda stendur maðurinn fylli-
lega undir sér sjálfur.
Eiginlega er ferill próf. Alexanders
dálítið skemmtilega sérkennilegur á
margan hátt. Á námsárum sínum í
Kaupmannahöfn yrkir hann viðkvæm
ástaljóð:
ALSÆLA
1 hallanum ligg ég og horfi út í
geyminn,
á himinblámann og fugla-sveiminn;
á trjánum kringum mig blöðin bœrast
og blessuð sólin, hún Ijómar skœrast;
og blómin anga í brekkunni fríðri
og börnin sér leika á flötinni víðri; —
á alsælu vantar ei annað en pig,
ástin mín, — til að kyssa mig.
Ástin kom þó ekki til hans fyr en
hann var orðinn 45 ára að aldri.
Hann situr heldur ekki öllum
stundum yfir skræðum sínum, fremur
en sönnum Hafnarstúdentum sómdi.
Ekki leggur hann heldur leið sína á
knæpurnar, þar sem svo mörgum ís-
lenzkum efnismanninum hafði orðið
fótaskortur. Alexander fékkst við
ljóðaþýðingar og skáldskap í frí-
stundum og hafa bókmenntir vorar
notið mikils góðs af því. Áuk þess
iðkaði hann sund og þótti á yngri
árum góður sundmaður. Eftir eðli-
legan tíma lýkur hann meistaraprófi
í germanskri málfræði. Á þessum ár-
um hefðu flestir látið sér nægja
slíkan námsframa. En hugur Alex-
anders stefndi hærra. Hann lét sér
ekki nægja að dorga uppi við land-
steina, heldur hélt hann á dýpri og
torsóttari mið, sem jafnframt gátu
gefið meira í aðra hönd af þeim
gæðum, sem hugur hins unga
menntamanns stóð til: Alhliða hag-
nýt þekking á sem flestum svið-
um germanskrar tungu og menning-
ar.
Hann dvelur síðan tvö ár í hinum
fræga háskólabæ og menntasetri,
Halle, og ritar á þeim tíma bók, sem
hann hlaut doktorsnafnbót fyrir.
Kemur þar enn fram einn þáttur í
hinum fjölgáfaða vísindamanni, þar
sem hann velur sér að viðf angsefni eitt
frábærasta verk Schillers „Die Jung-
frau von Orleans". Er engum vafa
undirorpið, að vegsemd hans hefur
mjög vaxið við þann vanda og opnað
honum sýn inn i heima, sem urðu
honum síðar á lífsleiðinni kærkomið
viðfangsefni. Síðar íslenzkaði hann
„Meyna frá Orleans“ og mun menn
ekki greina á um ágæti þýðingarinn-
ar.
Vafalaust hefði nú nýbakaður
doktor í þýzkri fagurfræði og að auki
meistari i germanskri málfræði átt
einhvers annars úrkosta en hverfa
norður um höfin og setjast að á lítt
byggilegri klettaeyju nyrst við
heimskautsbaug, þar sem auk þess
voru léleg skilyrði til áframhaldandi
fræðiiðkana, nema með því að taka
að sér argsamt kennslustarf. Samt
heldur hann heim og hefur siðan
helgað íslenzkum fræðum og sérstak-
staklega málvísindum krafta sína,
nema eitt misseri, sem hann dvaldi i
Utrecht í Hollandi og hélt þar fyrir-
lestra.
Háskólinn bjó þá við hinn versta
aðbúnað og skorti flest sem á varð
kosið nema góða starfskrafta. Fyrst
i stað hóf Alexander einkakennslu
við Háskólann og kenndi jafnframt
við aðra skóla. Einnig vann hann að
viðamiklum vísindaritum. Samdi
hann á þessum árum bækur, sem
engir þeirra, sem fást við hið van-
þakkláta starf, sem íslenzk fræði
virðast vera hér á landi, getur án
verið. Eru það undirstöðurit í is-
lenzkri og norrænni málfræði. En
maðurinn var ekki einhamur í elju
sinni og áhuga. Hann tók á þessum
árum nokkurn þátt í togaraútgerð.
En brátt leitaði hugur hans hærra
og tekur hann þá að berjast af alefli
fyrir því að teknar yrðu upp flug-
samgöngur á Islandi. Hann sá þegar
í hendi sér þá miklu möguleika, sem
fyrii- hendi voru og hið ágæta gagn,
sem landsbúar gætu haft af.
Hann ritar meira að segja um
þetta sérstaka bók auk greina í blöð
og tímarit. Þá gerist hann frumkvöð-
ull að stofnun Flugfélags Islands og
var fyrsti framkvæmdastjóri þess.
Mun enginn einn maður hafa barizt
ötullegar fyrir auknum flugsam-
göngum á bernskuskeiði þeirra hér
á landi.
1925 er Alexander skipaður dósent
við Háskólann og 1930 próféssor í
málfræði.
Húsnæðismál Háskólans voru í hin-
um argasta ólestri. Varð hann að
kúldrast í lítt hæfu leiguhúsnæði um
langt árabil og jók það sizt vöxt
hans eða viðgang. Einnig þar kemur
próf. Alexander drjúgt við sögu.
Þegar hann gegndi rektorsembætti
1932—35, hófst hann handa af mik-
illi röggsemi. Hann kom af stað happ-
drætti Háskólans, sem hefur orðið
ein hin mesta lyftistöng andlegs lífs á
Islandi; gekkst fyrir fjársöfnun til að
bvggia stúdentagarð og 1934 er
Gamli stúdentagarðurinn tekinn i
notkun. Atvinnudeildin tók til starfa
1937 og 1940 er sjálf háskólabygg-
ingin vígð með viðhöfn, og gegndi dr.
Alexander þá rektorstörfum aftur.
Nýi Garður er tekinn í notkun 1943
og íþróttahúsið 1948.
Próf. Alexander lét einhverntima
svo um mælt, að sér fyndist hann
hreint ekki eiga afmæli, nema þá að-
eins, þegar ný bygging á vegum Há-
skólans væri vígð eða hann gæfi út
bók. Ef telja ætti ár hans jafnmörg
bökum hans og ritlingum, auk
greina í innlendum tímaritum og
mýmörgum vísindagreinum í er-
lendum fræðiritum og þar við bætt-
ist að auki allar húsbyggingar,
sem hann hefur átt þátt að í
þágu Háskólans og annarra þarfra
málefna, yrðu þau ótrúlega mörg.
Til dæmis eru í Landsbókasafni um
50 verk á skrá og vita þó- allir, sem
til vilja þekkja, hvernig högum er
háttað í húsinu því. Þar eru auðvitað
heldur ekki taldar tímaritsgreinar,
livorki innlendar né erlendar.
Hin seinni ár allt frá 1930 hefur
próf. Alexander unnið að hinni miklu
upprunaorðabók sinni, sem nú er
fullprentuð. Er hún einstætt afrek á
sviði málvísinda, unnin af frábærri
elju og fágætri þekkingu. Hefur hún
þótt hið mesta þarfaþing og mikið
verið um hana ritað, þó minnst hér-
lendis.
Ennfemur hefur hann unnið að
rannsóknum á því, hvernig frummað-
urinn lærði að tala. Hefur hann ritað
um það efni margar og merkar bæk-
ur, sem þykja hinar greinarbeztu fyr-
ir þá, sem getu hafa til að dæma um
þær. Athyglisvert er, að enskur vís-
indamaður, lífeðlisfræðingurinn
Richard Pidget hefur komizt að
sömu niðurstöðum og próf. Alexand-
er með líffræðilegum rannsóknum.
Próf. Alexander gekk 1934 að eiga
Hebu Geirsdóttur vígslubiskups
Sæmundssonar frá Akureyri.
Skipta má störfum próf. Alexand-
ers í þágu Háskóla Islands nokkurn
veginn í þrjá staði, sem þó ber alla
að sama brunni:
Ritstörf, kennslu og baráttu fyrir
bættum húsakosti stofnunarinnar.
Er vandséð, hver þessara þriggja
hefur reynzt heillavænlegastur, en
saman eru þeir eitt þyngsta pund,
sem einn maður hefur á vogarskálar
hinnar ungu menntastofnunar, Há-
skóla tslands.
Próf. Alexander hefur alla ævi
látið hvers kyns menningu og þjóð-
þrif mjög til sín taka. Hann hefur
að vjsu aldrei flækt sig í þéttriðinni
hringnót stjórnmála og dægurflugna,
en ávallt tekið til máls, þegar hon-
um hefur þurfa þótt og þá ávallt farið
geyst. Greinar hans margar eru bráð-
skemmtilegar’. Honum er lagið að
rita' lævislega um fegurð kvenna.
Gera glögga grein fyrir Menningar-
sambandi Frakka og Islendinga og
margt fleira. Þá hefur hann birt
ljóða og leikritaþýðingar og nokkur
frumort kvæði. Af öðrum störfum,
sem til heilla hafa horft má nefna
að á sinum tíma beitti hann sér fyrir
síldarleit úr lofti, var formaður há-
tíðarnefndarinnar við stofnun lýð-
veldis 1944. Formaður kirkjubygg-
ingar Neskirkju. Hefur beitt sér fyrir
stofnun félagsskapar, sem stefnir
að nánara samstarfi Atlantshafsþjóð-
anna. Auk þessa á hann sæti í stjórn
Hins íslenzka Bókmenntafélags og
hefur unnið þvi mætavel. Ennfremur
átti hann hlut að stofnun félagsins
Germania og er auk þess í Vísinda-
félagi Islendinga og fjölmörgum er-
lendum vísindafélögum.
Alexander Jóhannesson er mikill
að vallarsýn og hinn fyrirmannlegasti
í allri framkomu. Hann er hrókur
alls mannfagnaðar, en er þó enginn
gleðimaður heldur hófs. Einhvern-
tíma sagði vitur maður, að honum
hefði tekizt að koma öllum loftköst-
ulum sinum niður á jörðina og grunn-
múra þá í stein. Sennilega er þetta
eitt bezta sannmæli, sem mælt hefur
verið um Alexander Jóhannesson.
Þegar litið er um öxl og ævistarf
mannsins er metið og vegið, störf
hans í þágu íslenzkrar menningar og
sér í lagi málvisinda, reynast þau
svo þung á metunum, að ótrúlegt má
teljast.
Þótt nafn próf. Alexanders Jó-
hannesonar sé ekki grafið í gullroðin
ský hjá grænlenzkum núnatökkum,
mun starf hans og einlæg viðleitni
í þágu íslenzkra fræða ávallt í heiðri
höfð.
) i ALDARSPEGLI ~|
Dr. ALEXANDER
JÚHANNESSON
VIKAN
5