Vikan - 15.08.1963, Blaðsíða 45

SÉRHVER SKAL
NAFN BERA.
Framhald af bls. 7.
að á Alþingi 1912 báru þeir
þingmennirnir Guðlaugur Guð-
mundsson, sýslumaður, og Stef-
án Stefánsson frá Fagraskógi
fram frumvarp um nýnefni, þar
með talin mannanöfn. Frumvarp
þetta varð ekki útrætt, enda
lýsti Hannes Hafstein, ráðherra,
því yfir, að mál þetta yrði tekið
upp af ríkisstjórnarinnar hálfu
og hann myndi leggja fram nýtt
frumvarp um málið fyrir næsta
Alþingi. Sú varð og raunin.
Stjórnarfrumvarpið var lagt
fram, það samþykkt og varð að
lögum nr. 41/1913 um manna-
nöfn.
Setning þessara laga var sigur
fyrir fylgjendur ættamafnanna,
því að um þau höfðu lögin ítar-
leg ákvæði. Lögin veittu öllum
ættarnöfnum réttarvernd, sem
upp voru tekin fyrir aldamótin,
en yngri ættarnöfnum með kon-
ungsleyfi. Eftir gilditöku laganna
varð það skilyrði til notkunar
ættarnafna, að stjórnarráðsleyfi
væri fengið fyrir þeim.
Þótt andófsmenn ættarnafn-
anna undir foryztu Bjarna Jóns-
sonar frá Vogi hefðu reynzt í
minnihluta á Alþingi árið 1913,
voru þeir ekki af baki dottnir.
Á Alþingi 1925 höfðu þeir náð
meirihlutaaðstöðu, og núgild-
andi lög um mannanöfn er ár-
angurinn af starfi þess meiri-
hluta.
í þessum lögum er lagt bann
við því, að íslendingar taki upp
ný ættarnöfn. Spurninguna um
notkun eldri ættarnafna leysa
lögin þannig, að eldri ættarnöfn
en frá aldamótum eru íslenzkum
þegnum frjáls og niðjum þeirra.
Saam gildir um ættarnöfn, sem
upp voru tekin frá aldamótum
til 1. janúar 1915, enda hafi verið
aflað opinbers leyfis fyrir þeim
samkvæmt lögunum frá 1913.
Þeir íslenzkir þegnar og börn
þeirra, er við gildistöku laganna
frá 1925 báru ættamöfn, sem upp
voru tekin eftir gildistöku lag-
anna frá 1913, máttu halda þeim
alla ævi.
Þrátt fyrir bann laganna um
upptöku ættarnafna var alls
ekki girt fyrir þann möguleika,
að ættarnöfnum fjölgaði í land-
inu. Gat það aðallega átt sér stað
með þeim hætti, að erlendir
menn flyttust til landsins og
gerðust íslenzkir ríkisborgarar,
því að þeir héldu ættarnöfnum
sínum fyrir sig og niðja sína sam-
kvæmt lögunum frá 1925.
Frá árinu 1952 hefur löggjaf-
inn hins vegar reynt að setja
undir þennan leka. Eins og
kunnugt er, er íslenzkur ríkis-
borgararéttur veittur með sér-
stökum lögum hverju sinni. Eru
gjarnan einu sinni á ári gefin
út lög um veitingu ríkisborgara-
réttar. Árið 1952 tók Alþingi
upp þann hátt að setja í lög
þessi svolátandi ákvæði: „Þeir,
sem heita erlendum nöfnum,
skulu þó ekki öðlast íslenzkan
ríkisborgararétt með lögum þess-
um fyrr en þeir hafa fengið ís-
lenzk nöfn samkvæmt lögum nr.
54, 27. júní 1925, um mannanöfn".
Þessi fyrirmæli hafa síðan verið
gerð að skilyrði í lögum fyrir
veitingu ríkisborgararéttar.
Að þessu harkalega laga-
ákvæði verður vikið síðar, en á
það skal bent, að ekki er með
því að fullu komið í veg fyrir
innflutning erlendra ættarnafna.
Óskilgetin börn íslenzkra kvenna,
sem þær eiga með erlendum rík-
isborgurum, hafa rétt til að bera
ættarnafn feðra sinna. Þá hefur
og íslenzk kona, sem gifzt hefur
erlendum manni án þess að
glata íslenzkum ríkisborgara-
rétti, heimild til að bera hið er-
lenda ættarnafn manns síns.
Þessi réttur konunnar fellur ekki
niður, þótt lögskilnaður verði
með hjónunum.
Eins og að framan hefur verið
leitt í ljós, hefur afstaða íslend-
inga til ættarnafna jafnan verið
verulegt áhorfsmál. Og þessi á-
greiningur er enn ekki úr sög-
unni. Árið 1955 vann ráðherra-
skipuð nefnd að endurskoðun
laga um mannanöfn. í nefndinni
áttu sæti hæstaréttardómararnir
Jónatan Hallvarðsson og Þórður
Eyjólfsson, prófessor Alexander
Jóhannesson og Þorsteinn Þor-
steinsson, fyrrv. hagstofustjóri.
Árangurinn af starfi nefndarinn-
ar var mjög vel samið frumvarp
um málefnið. Var ekki vanþörf
á slíkri löggjöf, því að lagastarf-
ið að baki núgildandi lögum frá
1925 er vægast sagt lélegt.
En þrátt fyrir gott starf nefnd-
arinnar náðu nefndarmenn ekki
samstöðu, þegar til ættarnafn-
anna kom. Prófessor Alexander
var eindreginn andstæðingur
ættarnafna, en hinir þrír vildu
leyfa upptöku þeirra með til-
teknum skilyrðum. f meirihluta
nefndarinnar hafði Þorsteinn
Þorsteinsson þá sérstöðu, að
hann vildi sýna ættarnöfnunum
enn meira frjálslyndi en hæsta-
réttardómararnir, en afstaða
þeirra virðist hafa mótað frum-
varpið.
Röksemdir dómaranna, þeirra
Jónatans Hallvarðssonar og dr.
Þórðar Eyjólfssonar, eru mjög
sannfærandi og skulu því raktar
hér lítillega. Þeir segja m. a.
„Við álítum það í sjálfu sér góð-
an sið og æskilegan, að menn
kenni sig til feðra sinna að forn-
um hætti í stað þess að taka upp
eða bera ættarnöfn. En um þetta
eiga menn að hafa frjálsan á-
kvörðunarrétt. Við fáum ekki
séð, að íslenzku þjóðerni eða ís-
lenzku máli sé neinn háski búinn
af ættarnöfnum, sem gerð eru
í samræmi við lögmál íslenzkrar
tungu. Þau geta engu síður stað-
izt í íslenzku máli en viðurnefni
þau eða kenningarnöfn, sem
bæði karlar og konur báru til
forna, meðan íslenzk tunga var
enn óspillt af erlendum áhrif-
um“.
Þá benda þeir á, að afstaða
manna til ættarnafna fari frem-
ur eftir smekk og tilfinningum
en efnisrökum, og segja síðan:
„En um smekk og tilfinningar
er ekki unnt að deila, og á því
sviði á persónufrelsi að ríkja,
enda sé þess gætt, að mikilvæg-
um þjóðarhagsmunum, svo sem
vernd íslenzkrar tungu, sé ekki
misboðið. Það þykir einum betur
fara, sem annar telur til lýta, og
smekkur manna á þessu sviði
sem öðrum er auk þess breyting-
um háður frá einni kynslóð til
annarrar".
Dómararnir bentu og á, að
mjög óviðfelldið væri, að sum-
um þegnum þjóðfélagsins sé
leyft að bera ættarnöfn, en öðr-
um sé það bannað, eins og nú er
í lögum. Þetta töldu þeir brjóta
í bága við grundvallarregluna
um jafnrétti þegnanna gagnvart
landslögum, sem viðurkennd er
í íslenzkum rétti og rétti annarra
lýðræðisþjóða nú á dögum.
Samkvæmt manntalinu 1950
má ætla, að um 1100 ættarnöfn
hafi þá verið borin af íslenzk-
um ríkisborgurum. Og rannsókn
á þessum tiltölulega mikla fjölda
ættarnafna sýnir, að á fjórða
hundrað þeirra hafa verið tekin
upp algerlega leyfislaust, en þó
óátalið af hálfu hins opinbera,
í gildistíð núgildandi laga, sem
leggja blátt bann við upptöku
ættarnafna. Þessi staðreynd gef-
ur til kynna, að lögin um manna-
nöfn séu að miklu leyti dauður
bókstafur.
Ráðherrar og stjórnarráðsskrif-
stofur hafa horft á borgarana
þverbrjóta reglur laganna um
ættarnöfn án þess að hafast
nokkuð að. Fyrir þetta aðgerðar-
leysi hafa valdhafarnir aldrei
sætt neinni gagnrýni, svo telj-
andi sé, af hálfu þingmanna,
blaða eða almennings. Allt þetta
virðist benda til þess, að lögin
séu ekki í æskilegu samræmi við
réttarmeðvitund þjóðarinnar.
Af þessum framgangi mála má
draga þá ályktun, að afstaða al-
mennings sé út af fyrir sig ekki
eins íhaldssöm gagnvart notkun
ættarnafna og stefna Alþingis
bendir til með hliðsjón af lög-
gjöfinni frá 1925 um mannanöfn
og skilyrðinu fyrir veitingu rík-
isborgarréttar frá árinu 1952 og
síðan.
Varðandi þetta síðarnefnda at-
riði orkar stefna Alþingis mjög
tvímælis. Það er í alla staði ó-
eðlilegt, að löggjafi þjóðarinnar
setji erlendum mönnum, sem
hann að öllu leyti telur maklega
þess að verða íslenzka ríkisborg-
ara, það ófrávíkjanlega skilyrði,
að þeir breyti um nafn. Hér er
hreyft við mjög viðkvæmum og
persónulegum hagsmunum ein-
staklingsins. Það jaðrar við að
segja megi, að skilyrðið sé ó-
mannlegt. Alloft hefur mátt lesa
í dagblöðunum viðtöl við út-
lendinga, sem hér eru búsettir
og virðast hafa öll skilyrði þess
að öðlast ríkisborgararétt hér-
lendis. Þetta fólk hefur unnið í
langan tíma hjá íslenzkum at-
vinnufyrirtækjum með góðum
vitnisburði og kann hvergi í
heimi betur við sig en einmitt
hér. f blaðaviðtölunum furða
fyrirspyrjendur sig á því, að við-
komandi persóna sé ekki orðin
íslenzkur ríkisborgari. Svarið er
ávallt á einn og sama veginn:
Ef ég verð íslenzkur ríkisborgari,
þarf ég að leggja niður það nafn,
sem ég hef borið frá fæðingu
minni. Ég tel nafnbreytinguna
það mkila fórn, að heldur vil ég
vinna hér sem erlendur ríkis-
borgari, þótt skattarnir verði
þungbærari fyrir þá sök og önn-
ur óþægindi í því sambandi.
Þetta viðhorf er mjög skiljan-
legt. Nafn eins manns er svo sam-
slungið persónu hans og lífsferli,
að það verður ekki á viðfelldinn
hátt frá manninum slitið. Auk
þess er slík nafnbreyting mjög
til þess fallin að valda ruglingi
og vandkvæðum. Eitt dæmi skal
nefnt í því sambandi. Fyrir síð-
ustu heimsstyrjöld dvaidi hér á
landi þýzkur maður, Max Keil
að nafni. Hann gerðist þekktur
kennari í móðurmáli sínu og
skrifaði á íslenzku námsbækur í
þeirri námsgrein, enda hafði
hann doktorsgráðu í málvísind-
um. Vegna þjóðernis síns var dr.
Keil meinuð dvöl hér á landi á
stríðstímunum. Að þeim loknum
kom hann aftur til íslands og
fékk hér ríkisborgararétt með
áðurgreindum skilyrðum. Hann
varð því að kasta frá sér fyrra
nafni sínu og tók upp nafnið
Magnús Teitsson. Þeir, sem ekki
þekkja þessa sögu, koma ekki
auga á sambandið milli mann-
anna Max Keil og Magnúsar
Teitssonar.
Meðan búið er við hina ófull-
komnu löggjöf um mannanöfn,
og þar með um ættarnöfn, hefði
verið skynsamlegri lausn varð-
anda útlendingana að leyfa þeim
sjálfum notkun hinna fyrri
nafna sinna, en skylda hins veg-
ar börn þeirra og firnari niðja
að taka upp íslenzk nöfn.
IV.
Að lokum skal vikið að sjálf-
um eiginnöfnunum. Um þau
setja lögin þrjú skilyrði, þau er
nú skulu greind: 1) Enginn má
bera fleiri en tvö nöfn. 2) Nafnið
á að vera íslenzkt. 3) Það á að
vera rétt að lögum íslenzkrar
tungu.
Það er mála sannast, að öll
framangreind skilyrði hafa ver-
ið þverbrotin. Sökin í þessum
efnum er fyrst og fremst hjá
prestunum, sem eftirlitsskylduna
bera samkvæmt lögunum. Börn
VIKAN 33. tbl. —