Vikan - 17.10.1963, Blaðsíða 41

og óknytti í Þingeyjarsýslu og
aftur á Alþingi 1646. Hann var
talinn kunna eitthvað fyrir sér
í göldrum, enda hafi hann veð-
sett sig djöflinum. Að lokum var
Hann dæmdur til dauða vestur
á Barðarströnd fyrir nauðgun
og hengdur í Rauðuskörðum ár-
ið 1648.
III.
Um þessa þjóðsögu má í stuttu
máli segja þetta: Nokkur atriði,
sem varða sjálfan söguþráðinn,
eru rétt, því að þeim ber saman
við öruggar heimildir. Önnur at-
riði eru ýkt eða með þau rangt
farið. Að lokum eru nokkrir
þættir þjóðsögunnar eintómur
tilbúningur.
Öllum heimildum ber saman
um það, að aftaka Axlar-Bjarn-
ar hafi átt sér stað árið 1596. Er
sennilegast, að hann hafi verið
líflátinn um vorið það ár eða
snemma sumars.
Þjóðsagan feðrar Björn rétt,
því að í alþingisdóminum frá
1596 er hann nefndur Björn Pét-
ursson.
Einnig orkar það ekki tvímæl-
is, að Björn var dæmdur til
dauða vegna morða í nokkuð
stórum stíl. 1 áðurnefndum al-
þingisdómi, er hann á einum
stað nefndur manndrápa-Björn
og glæpir hans nefndir fáheyrð
morð. Um það ber sögunum hins
vegar ekki saman, hve mörg
morð hann hafði á samvizkunni.
Þjóðsagan telur þau 18 í sam-
ræmi við drauminn um kjötbit-
ana, sem Björn át af diski ó-
kunna draumamannsins. Sums
staðar eru morðin talin 14.
Skarðárannáll segir ákveðið, að
Björn hafi játað á sig níu morð.
Verður að telja þá tölu rétta.
Ekki er nokkur vafi á því, að
Björn á Skarðsá hefur heyrt
morðtöluna, um það leyti sem
dómur gekk í máli Bjarnar, og
með ólíkindum hefur hann haft
töluna lægri, en efni stóðu til.
Að vísu má vera, að fjöldi
hinna myrtu manna hafi í sögu-
sögnunum eitthvað skolazt til,
því að á bænum Öxl fundust
bein fleiri manna, en Bjöm við-
urkenndi að hafa myrt. Fyrir
dómi gaf hann þá skýringu á
þessum mikla beinafundi, að
hann hefði fundið dauða menn,
en ekki nennt að flytja þá til
kirkju.
Margra hinna tilgreindu at-
vika í þjóðsögunni er hvergi get-
ið nema þar, enda hvílir yfir
þeim fullkominn þjóðsagna-
blær. Á þetta t. d. við um löng-
um móður Bjarnar í manns-
blóð á meðgöngutímanum, um
draumamanninn, sem gaf Birni
kjötbitana 18 og vísaði honum
á öxina í Axlarhyrnu, um morð-
ið á fjósamanninum á Knerri og
gröft hans undir fjósflórnum, um
þá staðhæfingu, að mannvonska
Bjarnar hafi gengið svo langt,
að hann hafi verið hættur að sjá
til sólar á sjálfan páskadags-
morguninn, þótt sól hafi þá skin-
ið í heiði.
Einnig verður að telja allar
morðtilraunir Bjarnar, sem um
er getið í þjóðsögunni, ósenni-
legar, þótt þær eigi og stoð í
öðrum heimildum. Atlagan að
Guðmundi Ormssyni er með hin-
um mestu ólíkindum, enda í ljós-
legu ósamræmi við þá sögu, að
Guðmundur hafi haldið hlífi-
skildi yfir Birni og m. a. neitað
að handtaka hann á páskadaginn
eftir áskorun Ingimundar í
Brekkubæ.
Sagan af Norðlendingnum, sem
fann dauða manninn undir rúm-
inu, er tvímælalaust uppspuni.
Um það bragð, sem Norðlend-
ingurinn beitti til að bjarga lífi
sínu, þ. e. að skipta um hvílu-
stað við dauðan mann, má lesa
í gömlum erlendum sögum um
samskonar svaðilfarir.
Þjóðsagan segir, að upp hafi
komizt um morð Bjarnar vegna
undankomu piltsins frá Öxl,
eftir að Björn hafði myrt systur
hans. í Árbókum Espólíns er
þessi sama saga sögð, en þó
í nokkuð breyttri mynd. í Set-
bergsannáli er enn önpur útgáfa
af. síðasta illvirki Bjarnar. í
þeirri útgáfu kom förukona með
þrjú börn að Öxl. Björn myrti
börnin, en konan komst undan,
naumlega þó.
Hvórki í alþingisdómum né í
Skarðárannáli er þess getið,
hvernig upp hafi komizt' um af-
brot Axlar-Bjarnar. Verður því
ekki með neinni vissu um það
sagt. Frásagnir þær, sem hér
hafa verið raktar um það efni,
eru að mörgu leyti ekki sann-
færandi. T. d. er vísan, sem
kerlingin á Öxl á áð hafa farið
með í baðstofunni, systkinunum
til viðvörunar, „Gisti enginn hjá
Gunnbirni ...“, til í fjölmörg-
um útgáfum og er m. a. í „reisu-
bók“ um Grænlandshrakninga
Björns Jórsalafara, þegar hann
kom til Gunnbjarnareyja eða
Gunnbjarnarskerja á 14. öld.
Þjóðsagan getur um af-
skipti Ingimundar hreppstjóra í
Brekkubæ varðandi handtöku
Axlar-Bjarnar. f annálum er
þeirra afskipta ekki getið, en vel
má vera, að þau séu rétt. Nokk-
uð undarlega kemur fyrir sjónir
áskorun Ingimundar á Guð-
mund Ormsson þess efnis að
handtaka Björn, því að engin
sýsluvöld hafði Guðmundur.
Hreyfa má þeim möguleika, að
Ingimundur hafi ætlazt til af-
skipta Guðmundar af málinu
vegna þess, að hann var lands-
drottinn Axlar-Bjarnar.
Samkvæmt þjóðsögunni flutti
Ingimundur Björn til Jóns lög-
manns á Arnarstapa, sem rann-
sakaði málið og dæmdi. Um þetta
leyti hafði sýslu á Snæfellsnesi
maður að nafni Kastian Bock.
Líklegast hefur gangur mála
verið sá, að fyrst hafi Björn ver-
ið leiddur fyrir Bock sýslumann,
og hann dæmt í morðmálinu.
Ekki er ósennilegt, að Jón lög-
maður Jónsson hafi staðfest
þann dóm, enda er Jón talinn
„yfirdómari‘‘ í þessu máli bæði
í Skarðsár- og Setbergsannáli.
Annálsritarar telja, að flest
fórnarlömbin hafi Axlar-Björn
myrt til fjár, en suma fátæka
menn hafi hann þó stundum
myrt, ef þeir voru nærstaddir,
þegar morðin voru framin, til
þess, að þeir yrðu ekki til frá-
sagnar um illvirkin. Þeirri skoð-
un hefur verið hreyft, t. d. af
Páli Eggerti Ólasyni, að Axlar-
Björn hafi verið haldinn morð-
fýsn, því að fjárhagslegur ávinn-
ingur morðanna hafi eigi verið
svo mikill.
Um aftöku Axlar-Bjarnar seg-
ir Björn á Skarðsá, að hann' hafi
fyrst verið limamarinn og síðan
afhöfðaður. Þá hafi hann verið
stykkjaður í sundur og festur
upp á stengur. Aðrir annálarit-
arar taka þessa lýsingu upp og
er hún í samræmi við þjóðsög-
una, sem þó geymir miklu ná-
kvæmari lýsingu á aftökunni,
svo sem orðræður Bjarnar og
konu hans. I alþingisdóminum
frá 1596 er einungis sagt, að
„þessi maður Björn“ hafi „rétt-
aður verið eftir lögmáli“. Hér er
vafalaust átt við, að Björn hafi
verið dæmdur til dauða lögum
samkvæmt. En sé aftöku-aðferð-
inni rétt lýst í Skarðsárannáli,
verður ekki sagt, að hún hafi
verið í samræmi við lögin. Það
er fullkomin ástæða til að líta
á frásögn Björns á Skarðsá um
limamarninguna með tortryggni.
í íslenzkum lögum var hvergi
getið slíkra pyndinga, þótt sak-
borningur hafi verið dæmdur til
dauða fyrir hin mestu illvirki.
Líklegast er, að hér hafi hinn
vandvirki annálsritari annað
hvort ruglað saman sögnum af
erlendum pyndingar-aðferðum
við aftökur eða, sem öllu er
sennilegra, að heimildarmaður
hans hafi ruglazt í þessum efn-
um. Einnig má vera, að sagan
’ um limamarninginn eigi rót sína
að rekja til þess, að hinn dauða-
dæmdi hafi verið handahöggv-
inn, en slík aðferð þekktist í
íslenzkum sakamálarétti. Kem-
ur þessi tllgáta jafnvel betur
heim við frásögn þjóðsögunnar
um ummæli konu Bjarnar:
„Heldur tekur nú að saxast á
limina hans Björns míns“.
Þjóðsagan telur, að kona
Axlar-Bjarnar hafi heitið Stein-
unn, eins og áður kemur fram.
Annálaritarar nefna aldrei nafn
hennar. Björn á Skarðsá hefur
sennilega ekki þekkt nafnið, og
aðrir ekki vitað meira um hann.
Sannanlega er þetta Steinunnar-
nafn rangt. Samkvæmt alþingis-
dómunum frá 1596 og 1597 hét
konan Þórdís og var Ólafsdóttir.
Engin leið er að skýra, hvernig
stendur á þessum nafnaruglingi
á konunni.
Um það eru skiptar skoðanir,
LISTERINE
TAHHKREH
með gljdkvoðn
Listerine tannkrem
með gljákvoðu, sem
gerir tennur yðar
hvítari en nokkru
sinni fyrr.
Listerine tannkrem er
sérlega bragðgott og
hressandi og verndar
tennur yðar.
Reynið Listerine
tannkrem.
Vandið val yðar -
þegar þér kaupið
tannbursta - biðjið
um PRO double-action
tannbursta í apotekum
og snyrtivöruverzl-
unum.
Þeir fást í mörgum
gerðum, bæði fyrir
börn og fullorðna.
Verndið tennur yðar
og styrkið tannholdið
með því að nota
Listerine tannkrem og
PRO double-action
tannbursta.
Heildsölubirgðir:
Ólafsson & Lorange.
Klapparstíg 10.
P. O. Box 1205. — Reykjavík.
VIKAN 42. tbl. —