Vikan - 23.01.1975, Blaðsíða 29

Inngeislun.
1 fyrri greinum hafa verið
nefndir rauðir risar, hvitir dverg-
ar og nevtrónustjörnur. Talið er,
aö þegar sól á við okkar hrynur
verði hún að nevtrónustjörnu. Ef
hins vegar stjarnan er t.d. 3
sólarmassar eða meira, þá halda
menn, að hún skreppi saman fyrir
eigin aðdráttarafli og verði enn
minni og þéttari en nevtrónu-
stjarna. Með vaxandi aðdráttar-
afli stjarna þarf sifellt meiri orku
til að fara frá þeim. Þó að hraði
rafsegulbylgna, þar með hraði
ljóss, sé alger, þ.e. ævinlega sá
sami, þá gildir þetta einnig fyrir
þær. Rafsegulbylgjur (ljós) gefa
þvl frá sér orku, þegar þær geisla
frá sól, en um leið minnkar tiðni
þeirra, fjöldi á sekúndu. Þetta
gerist vegna þess að tiðnin er háð
orkunni. Þegar tiðnin minnkar
þýðir það, að æ færri bylgjur
koma á sekúndu, þar til að-
dráttaraflið verður nægilega
sterkt til að fækka bylgjunum
niður I enga á sekúndu. Þetta
merkir að ljós getur ekki lengur
fariö frá sólinni og þvi ekki hægt
að kalla fyrirbærið lengur sól.
Það er kallað svart gat eða svart
hol. Menn halda að slikt fyrirbæri
sé nýlega fundið.
Svart gat er e.t.v. ekki nema 6
km i þvermál. Það er sifellt að
stækka og aukast að afli og getur
hugsanlega sogað i sig nálægar
stjörnur. Mögulegt er, að að-
dráttarafl þeirra verði svo mikið,
að þær fari að draga inn i sig heil-
ar stjörnuhvelfingar, en um þetta
vita menn ekki fyrir vist. Ef slikt
gerist þá gefa stjörnuhvelfing-
arnar frá sér gifurlega orku, og
siikt sog er ein skýringartilgátan
á fyrirbærum, sem kallast dul-
stirni (kvasar). Dulstirni, sem
kalla mætti ofursólir, eru mesta
furðuverk, sem menn veröa varir
við úti i geimnum. Það, sem
mönnum veitist erfiöast að skilja
i sambandi við þær, er, að þær
viröast, eða eru, allt að 100 sinn-
um bjartari en stór stjörnuhvelf-
ing, og að auki geta þær breytt
ljósmagni sinu um allt aö 10% á
nokkrum dögum. Þvermál dul-
stirna mælist frá nokkrum ljós-
vikum upp i ljósár.
Sumir halda, að slik ofursól geti
ekki verið eins stór og fjarlæg og
okkur viröist hún vera. Til eru
nokkrar skýringar á dulstirnum.
Ein er sú, aö hér sé um aö ræða
sérstaka gerð stjörnuhvelfinga og
að viö sjáum aöeins kjarna
þeirra. önnur skýrir birtu þeirra
út frá aödráttarafli. En flestir
hallast að þvi aö þetta séu ein-
stakar sólir, svo ógnarstórar sem
þær sýnast og svo langt út i
geimnum sem þær viröast. Siöar
veröur nánar minnst á dulstirni.
Þessi fyrirbæri, sem hér hefur
verið minnst á, eru með stórbrotn
ustu ráðgátum himingeimsins.
Hvernig getur slik ofursól verið
til? Til hvers getur myndun
svarts gats eða svarthols leitt?
Mun sólkerfi okkar einhvern tima
i framtiöinni dragast inn I slikt
gat? Veröa það lok alheims? Mun
súpernóva springa i nágrenni
okkar? Leiðir hún til keðju-
sprenginga? Hvernig er sá geim-
ur, sem slik ógnarsköpun á sér
Inngeislun
stað i? Hver er tilgangur þessa
sjónarspils, ef einhver er tilgang-
urinn?
Hér er maðurinn, þessi leik-
soppur þessa sjónleiks, i raun að
fást við efni, sem er á mörkum
hins skiljanlega og auðveldur
samgangur til hinnar trúarlegu
afstöðu, sem einnig hefur hið
óskiljanlega aö viöfangsefni. Og
það er mikilvægt, hvernig hugur
mannsins bregst viö. Finnur
maöurinn til ógnar eða gleði?
Getur hann fundiö fyrir þessu við-
feömi, ekki bara þóst skilja stærð
fræöilegar jöfnur á blaöi? Eöa
getur maðurinn gengið skrefi
lengra út i hiö óþekkta með vak-
1 óravidd geimsins er margt
ókannað og ekki staðfest. Tilvist
sumra fyrirbæra er aðeins kenn-
ing eða tilgáta. Tilvera svarthols
er enn aðeins llklegur möguleiki.
Við erum eins og ungabarn I
vöggu, sem sér óljóst hringluna
sina.
Greinar um stjörnufræði IV.
Birgir Bjarnason tók saman.
andi spurningu i huga, sem er hin
trúarlega afstaöa?
Og hvert mun vitund hans leiöa
hann, til hvaða lifunar? Er einn
áfanginn sá, aö maðurinn muni
finna til sameiginleika þessa
stórbrotna alheims og þess, sem
skynjar þann heim?
4. TBL. VIKAN 29