Vikan - 25.01.1979, Blaðsíða 34

BROT/ST UR
BLÁ TURNI
Ég ætla að biðja ykkur að hverfa með
mér tæp 340 ár aftur í tímann. Við erum
stödd i hinu drungalega Kaupmanna-
hafnarsloti að vetrarlagi síðla nætur árið
1640. Flest ljós i slotinu hafa verið slökkt
fyrir löngu og flestir menn í fasta svefni. Þó
loga enn ljós i einu herbergi og sitja þar
meyjar við hjal, eru það fóstra konungs-
barna og þernur hennar.
Allt í einu opnast hægt hurð ein
rammleg, sem veit útað gangi í slotinu, og
ber þar við i dyrum skugga af manni. Þessi
dularfulla persóna færist hægt innúr
dyrunum, og má nú betur greina hana í
flöktandi bjarma ljóssins. Maðurinn er
mjög tötralega klæddur, í görmum, sem
einhvern tima kunna að hafa verið
búningur íslensks bónda, og hvorki er
maðurinn hreinn né frýnilegur ásýndum.
Meyjunum bregður ákaflega og stara
fyrst í stað án orða á þennan draugslega
mann. Hann tekur nú til máls, dimmum
rómi, stirðmæltur á danska tungu, en þó
skilst meyjunum, að hann sé að reyna að
tjá þeim, að hann hafi hrapað að ófyrir-
synju úr Bláturni og vilji þangað aftur
komast. En Bláturn var í þann tíma illræmt
fangelsi við innganginn á Kaupmanna-
hafnarsloti.
Þegar meyjarnar nú komast að raun um,
að þessi ferlega vera er glæpamaður úr
Bláturni, vex ótti þeirra um allan helming,
og reka þær nú upp hljóð mikil sem berast
um alla höllina. Berst sá kvittur brátt eins
og eldur í sinu um allt slotið, að fangarnir
hafi brotist út úr Bláturni, enda þyrpast nú
hallarbúar að úr öllum áttum fyrir forvitni
sakir.
En þegar betur var að gáð, reyndist eng-
inn út úr turninum sloppinn utan þessi
íslendingur, sem jafnan bað láta sig inn
aftur! Aðspurður hvemig honum hefði
tekist að sleppa úr turninum, kvaðst hann
hafa haft það sér til skemmtunar um
nætur að horfa útum glugga á fangaklefa
sínum til að virða fyrir sér gang himin-
tungla. Og þegar hann hafi þessu sinni
klifrast sem lengst út í gluggann í þeim
erindum, hafi hann hrapað niðurúr
turninum. En með hverjum undrum hann
hafi komist gegnum járnslár þær hinar
gildu, sem fyrir glugganum voru, og svo
ómeiddur mikla hæð niður á stórgrýti fvrir
neðan, þóttust menn seint fá skilið. Enda
gaf hann á því enga skýringu.
Hver var þá þessi furðulegi, íslenski
miðalda-Houdiní, sem jafnvel hinn ramm-
byggði Bláturn gat ekki haldið? Og hvaða
örlaganornir og óheillavættir höfðu hrakið
hann heiman frá íslandi og suður í þetta
kalda og myrka víti?
Maðurinn var Guðmundur Andrésson,
borinn að Bjargi í Miðfirði, en ókunnugt er
um fæðingarár hans. Hann komst í Hóla-
skóla og var þar að námi i fjögur ár, en
stúdentsprófi lauk hann þar ekki. Hann
varð samt djákn að Reynisstað, en glataði
því starfi. Gæti verið að það hafi verið
UNDflRLEG ATVIKXII
ÆVAR R. KVARAN
vegna lausaleiksbrots. Víst er það aó
minnsta kosti, að legorðsbrot varð hann að
bæta árið 1644. Bæði fyrir og eftir þetta
hafði hann ofanaf fyrir sér með kennslu hjá
prestum og öðrum fyrirmönnum og með
algengri vinnu, enda dvaldist hann síðast
hjá móður sinni að Bjargi, hefur verið þar
fyrirvinna sem kallað er.
En jafnframt þessu sinnti hann bókiðn-
um, einkum íslenskum fornritum. Vinur
Guðmundar Andréssonar, séra Einar
Arnfinnsson á Stað í Hrútafirði, fornfróður
maður, varð einnig sekur um legorðsbrot.
Telja sumir að sá dómur hafi orðið til þess
að Guðmundur Andrésson samdi ritgerð
um Stóradóm, en líklegra er þó að legorðs-
brot hans sjálfs hafi verið undirrót að því.
í þessari ritgerð söguhetjunnar okkar
reynir Guðmundur Andrésson að sýna
fram á, að Stóridómur sé ekki samræmur
fyrirmælum eða dæmum sjálfrar
i Ritningarinnar.
Ritgerð þessi varð brátt alkunn, þótt
aldrei væri hún prentuð. En það þurfti tals-
vert hugrekki á seytjándu öld til þess af
islenskum alþýðumanni að gagnrýna lög
landsins eða nokkuð það sem höfðingjarnir
einir þóttust hafa vit á. Það er alltaf
heillandi að fyrirfinna slika einstaklinga í
frásögnum fortíðar, því þeir eru sömu ættar
andlega og svokallaðir andófsmenn í
harðstjórnarlöndum nútimans.
Eins og vænta mátti varð Guðmundi
Andréssyni nokkuð hált á því að skrifa
ritgerð um sjálfan Stóradóm. Enda kom
fljótt í ljós, að hann átti litlum vinsældum
að fagna meðal heldri manna norðanlands,
enda hafði hann einnig ort það sem þá var
talið léttúðugt kvæði, sem var kallað
Dansakvœði á Bjargi. En sjálf ritgerðin
leiddi til þess, að Guðmundur var kærður
fyrir Þorláki biskupi Skúlasyni. En biskupi
var annað en vel til Guðmundar, enda
hafði Guðmundur einnig samið ritgerð sem
nefndist Nosce Te Ipsum (Þekktu sjálfan
þig). En í kvæði þessu var sneitt að einka-
málum Skúla á Eiríksstöðum, föður
biskups. Einnig hafði þeim biskupi borið
það á milli, að Guðmundur hafði viljað
verða prestur og fá Sigríðar nokkurrar,
laundóttur Jóns Oddssonar og Guðrúnar
Jónsdóttur, sem var systir Arngríms lærða,
en Guðmundur taldi að biskup hefði bægt
sérfráhvoru tveggja.
Þorlákur biskup brást hinn reiðasti við,
þegar hann las ritgerð Guðmundar um
Stóradóm og kallaði ritið hneykslanlegt,
þareð margir væru ærið óhlýðnir lögunum,
þó eigi væri til hvattir, en Stóridómur
staðfestur af konungi sjálfum, og mætti
slíkt eigi gangast við óhegnt.
Biskup kærði þetta svo fyrir hirð-
stjóranum Henrik Bjelke, og kvað svo
rammt að, að þegar Bjelke kom til landsins
1649 til að taka hyllingareiða af lands-
mönnum, þá mælti hánn svo fyrir, að taka
skyldi Guðmund Andrésson höndum. En
hann var þá horfinn suður á nes til róðra.
Um svipað leyti hafði svo til fallið, að
Hallgrímur bóndi á Víðimýri, sonur
Halldórs lögmanns Ólafssonar, hafði komið
suður að Bessastöðum til að svara ákæru
nokkurri, sem honum var borin af
konungslandsetum um ójöfnuð, sem hann
hafði sýnt. En Hallgrímur var maður
sterkur og ófyrirleitinn. Hirðstjóra var sagt,
að hann væri hinna göfugustu manna í
landinu, lögmannssonur og mágur meistara
Brynjólfs biskups. Hirðstjóri tók Hallgrími
því vel og lét hann vera við borð sitt, því þá
stóð á máltíð.
Yfir borðum minntist hirðstjóri á ákæru
þessa. En Hallgrímur brást við reiður og
hugðist hrinda þessu með harðfengi, eins
og hann væri heima í Skagafirði.
Svaraði hann fyrst djarflega. En þegar
honum þótti lítt úr skera fyrir sér, gerðist
hann stórorður og spretti fingrum framan í
34 Vikan 4. tbl.