Vikan - 24.01.1985, Blaðsíða 34

Vísindi fyrir almenningt
Harry Bökstedt
Einkaréttur á íslandi: Vikan
O viðráðanleg syfja
Til er hópur manna sem hefur
sérstaka ástæðu til að fylgjast
grannt með rannsóknum á þeirri
starfsemi heilans sem snertir
svefn og vöku, draumfarir og
áhrif svefnsins á vöðvaspennu
líkamans. Þetta fólk er haldið teg-
und af svefnsýki sem kölluð er
narkolepsi á erlendum tungum
eða svefnsækni.
Líf þeirra sem þjást af þessum
sjúkdómi er allt annað en þægilegt
og er einatt truflað af röskunum á
svefni og vöku. Nú geta þeir svefn-
sæknu verið eilítið bjartsýnni á að
takast muni að finna ráð við þess-
um vanda.
Helsta einkenni sjúkdómsins er
ómótstæðileg syfja hvenær sem
vera skal. Svefnþörfin er slík að
sjúklingnum er ókleift að halda
áfram því sem hann er að fást við,
hvort sem það eru dagleg störf eöa
að aka bíl. Það sem veldur köstun-
um eru oftast snöggar geðshrær-
ingar, gleði, reiði eða önnur geð-
brigði.
Ef maður sem þjáist af svefn-
sækni heyrir góða skrýtlu og hlær
hressilega getur það verið nóg til
þess að hann falli í svefn. Þetta er
kannski óþægilegast þegar fólk er
glatt á góðri stund, til dæmis við
matarborðið, í veislum eða á
hápunktum einkalífsins.
Til þessa hefur ekki verið neitt
lyf til við þessu. Að því er varðar
leitina að orsökum þessa krank-
leika var það stórt skref fram á
við árið 1970 þegar mönnum varð
ljóst að dýr geta einnig þjáðst af
þessu. I hundum lýsir þetta sér
þannig að þeir sofna skyndilega,
til dæmis þegar þeir eru í miðju
kafi að éta eöa eöla sig.
Svefnsækni er arfgeng. Þann
eiginleika sjúkdómsins hafa menn
nýtt sér við Stanfordháskóla í
Kaliforníu þar sem vísindamenn
hafa ræktað stofn dobermann-
hunda sem allir eru svefnsæknir.
Það hefur gert vísindamönnum
kleift að rannsaka lífeðlisfræði-
lega þætti sjúkdómsins og efna-
skipti heilans í veikum hundum.
Niðurstöður þessara rannsókna
birtust í grein eftir nokkra „svefn-
fræðinga” í tímaritinu „Science”,
meðal annars þá Ivan Mefford og
William Dement sem er vel met-
inn í fræðigreininni.
Þessir vísindamenn hafa komist
að því að í hundum sem þjást af
svefnsækni er óeðlilega mikið
magn af taugaboðefninu dópamíni
á vissum stöðum í heilanum.
Dópamín er efni sem veldur því að
fólk vakir og getur mikið magn af
því þess vegna vart verið orsök
svefnsækni, ekki beinlínis. Þetta
hlýtur því að eiga sér aðra skýr-
ingu. Kenningin er sú að ef dópam-
ínstreymið er ekki jafnt og þétt
heldur í slumpum leiði þaö til
teppu í boðefnaflutningi milli
taugaendanna. Og þá fer fólk að
syfja.
Þessar teppur hverfa fyrir áhrif
amfetamíns sem leysir dópamín
úr læðingi og hefur almenn örv-
andi áhrif á líkamsstarfið. Það er
raunar þessi örvun sem er megin-
ástæða til misnotkunar þessa lyfs.
Eitt af einkennum svefnsýki er
óregla í svefnförum. Svefninn
fylgir ekki venjulegum ferli sem
hefst með draumlausum svefni
með hægum heilabylgjum og án
augnhreyfinga. Þess í stað fellur
sjúklingurinn strax í draumsvefn
sem nefndur hefur verið REM-
svefn og þessu fylgir máttleysi
eins og í svefni.
En syfjan er ekki eini vandi
svefnsækinna. Flestir þeirra
verða fyrir því að missa alian mátt
augnablik, sérstaklega ágerist
þetta einkenni með aldrinum.
Þetta gerist þannig að vöðvarnir
bregðast skyndilega. Fólk missir
fótanna, handleggirnir leggjast
máttlausir niöur með síðum og
jafnvel kjálkavöðvarnir, sem not-
aðir eru við að tyggja og tala,
bregðast. Þessi köst vara í nokkr-
ar sekúndur. Þau verða, eins og
svefnsækniköstin, þegar fólk
kemst í snögga geðshræringu.
Hinn frægi breski vísindamaður
og læknir Ian Oswald hefur sagt
frá því að einn sjúklinga hans
hafði vanið sig á að setjast niður
ef einhver sagöi honum skemmti-
lega sögu. Annar gat aldrei spilað
á spil því hann „missti andlitiö” ef
hannfékkgóðspil!
Svo virðist að sjúklingarnir
missi máttinn á sama hátt og sof-
andi maður í draumi. Einnig kem-
ur fyrir þetta fólk að það
„dreymi” í vöku, ýmist samfara
vöðvalömum eða ekki. Vöku-
draumar af þessu tæi — sem lík-
lega væri réttara aö kalla ofsjónir
— eru afar óþægilegir og valda
ótta sem minnir á martröð.
Hundarannsóknimar hafa einn-
ig gefið vísbendingar um þetta
eðli sjúkdómsins. 1 heilastofni
veikra hunda eru óeölilega margir
„viðtakarar”. Viðtakarar eru
efnasambönd sem taka við boðum
frá taugaboðefni, í þessu tilviki
acetýlkólíni. Það bendir til
ofgnóttar þess boðefnis í svefn-
sæknisjúklingum.
Vitað er að hægt er að framkalla
drauma og draumleysi með því að
örva virkni acetýlkólíns í líkam-
anum. Nú hefur einnig komið í ljós
að efni sem draga úr þessari
virkni hafa áhrif á draumsvefn og
draga úr hættu á máttleysisköst-
um.
Heitasta ósk svefnsækinna er
því eftir þessum rannsóknum að
dæma tvívirkt lyf sem örvar dóp-
amínvirkni en dregur á hinn bóg-
inn úr acetýlkólínmagni í boðkerfi
heilans. Þess háttar lyf eru ein-
mitt í prófunum núna.
34 Vikan 4. tbl.