Vikan - 20.08.1987, Qupperneq 29

Vikan og tilveran
• •
Ongstrætí merkingarinnar
„í upphafi var orðið og orðið var hjá guði og orðið var guð.“
Hver kannast ekki við þessa fleygu setningu úr sköpunarsögu Bibl-
íunnar? Færri trúi ég þó að hafi leitt hugann að því hvers konar
skepna orðið er. í orðinu býr þekking og í þekkingunni býr valdið
og sá sem getur orðað þekkingu sína og vitneskju getur brotið
meðbræður sína undir sig á óbeinan hátt. Orðið, eða tungumálið
í heild, býr yfir ákveðinni hugmyndafræði sem málnotandinn veitir
ekki athygli meðan samskiptin ganga snurðulaust fyrir sig. Það er
með tungumálið eins og öndunarfærin. Við drögum að okkur lífs-
loftið án þess að hafa nokkuð fyrir því þar til ejnhver fyrirstaða
kemur upp. Því er það ekki fyrr en syrtir í álinn; þegar rangtúlkan-
ir og allrahanda misskilningur skjóta upp kollinum, að fólk verður
illyrmislega vart við að tungumálið er margræður og flókinn mið-
ill. Hægt er að líta á hvert orð sem sjálfstætt tákn þrátt fyrir að
þau séu samsett úr minni einingum. Þessi tákn hafa tvíþætt eðli.
Annars vegar eru þau táknmyndir, þ.e. sú mynd sem orðið hefur
á prenti eða í framburði. Hins vegar er táknmiðið, sú merking sem
tengist táknmyndinni. Vandamálið, sem kemur upp þegar fólk
misskilur hvað annað eða leggur aðra merkingu í orðin heldur en
mælandinn ætlaðist til,
stafar meðal annars af því
að fleiri en ein merking get-
ur staðið á bak við eina
táknmynd og þeir sem
spjalla saman taka sinn
pólinn hvor í hæðina.
Yfirleitt er talað um að
orð hafi ákveðnar aðal-
merkingar. Frávik, blæ-
brigði og viðbætur kallast
auka- eða hjámerkingar.
Þessar aukamerkingar eru
oft á tíðum visbendingar um
forna hugmyndafræði eða
viðhorf sem eru annaðhvort
rikjandi eða eru að víkja.
Inn í aðalmerkingarnar
vaxa allskonar tilberar sem
breyta merkingu orðanna og geta ruglað fólk í ríminu ef einn skynj-
ar og þekkir aukamerkinguna en aðrir ekki. Samleikur aukamerk-
ingar og aðalmerkingar er ákaflega flókið spil og gerir mönnum
erfitt fyrir að þýða texta úr einu tungumáli yfir á annað. Erfiðleik-
arnir stafa af mismunandi orðtökum, ólíkum orðaforða og misvís-
andi aukamerkingum. Gott dæmi um misræmi aukamerkinga milli
tungumála er orðið „negri". Þetta orð er nokkuð hlutlaust í ís-
lenskri tungu en það jaðrar við illmælgi að láta hafa það eftir sér
á ensku. Þjóðfélagsaðstæður setja svipmót sitt á „nigger“ og velta
inn í umræðuna áratuga kynþáttafordómum, kúgun og blóðböðum.
Svipaða merkingu hefur íslenska orðið „surtur“, nema hvað habít-
inn vantar í aukamerkingarnar sem tengjast því. Þegar misgengi
verður á milli gildismats hugmynda og tungutaksins koma tengsl
þarna á milli í ljós. Algild og lifandi viðhorf er mun erfiðara að
greina í tungumálinu því þau eru samgróin okkur.
Dæmi um ákveðna hugmyndafræði, sem birtist í tungumálinu,
er sá hluti orðaforðans sem tengist konum. Mörg orðanna nálgast
það að geta kallast skammaryrði. Kerlingabækur hafa til skamms
tíma þótt heldur ómerkileg fræði og orðið notað um bábiljur ein-
ar. Það er ekki aldurstilvísun orðsins sem gerir kerlingabækur að
tómum þvættingi heldur vísun þess í kvenkynið. Það eru konumynd-
in og allar aukamerkingarnar í kringum hana sem gera þvílíka
lesningu marklausa. Svipuðu máli gegnir með kvennatímarit, þau
þykja ekki merkilegur pappír og gjarnan sagt að þau sleiki aðeins
yfirborð hlutanna, rétt eins og önnur tímarit nái að gera mikið
betur. Einnig er ég smeyk um að ungar stúlkur yrðu óhressar ef
klæðnaði þeirra væri lýst á þann veg að hann væri konulegur. Þetta
lýsingarorð virðist ekki hafa.sömu merkingu og kvenlegur fatnað-
ur; einhver kerlingaraukamerking er komin inn i orðið. Þessar
aukamerkingar, sem lita hugtök og orð, segja okkur talsvert um
almenn viðhorf fólks til konunnar í aldanna rás. Það sem þær
höfðu fyrir stafni taldist annaðhvort ekki þess virði að eyða orðum
á það eða þá að það var beinlínis auvirðilegt. Ef ekki reyndist
unnt að þegja þær í hel voru þær sköss, vargar, skessur eða valkyrj-
ur og mér er til efs að nokkrar stökkbreytingar hafi átt sér stað í
þessum efnum. Þessar auðmýkjandi aukamerkingar hafa gengið svo
langt að konur sjálfar kæra sig ekki um að vera konulegar, vilja
miklu frekar vera kvenlegar. Skondinn munur þar á.
Tungumálið er eitthvert
veigamesta boðskiptakerfið
sem mennirnir ráða yfir til
að hafa samskipti sín á með-
al. Það byggir tilvist sina á
ævafornu samkomulagi um
merkingu tilverunnar. Það
er því ljóst að nokkur regla
verður að vera á notkun og
merkingum þessa miðils svo
einstaklingarnir tali ekki í
kross. Til að boðskipti
mann^i á meðal geti átt sér
stað verða þau að uppfylla
ákveðin skilyrði. Það verður
að vera til staðar mælandi
sem segir eitthvað við annan
mann. Það sem hann segir
verður að vera í ákveðnu
samhengi, mælt á sömu tungu og vísa til ákveðinnar merkingar
þannig að viðmælandinn hafi möguleika á að skilja hvað hinn er
að fara. Þannig má segja að merking fyrirbæranna og gildismat
okkar sé komið undir sáttargjörð meirihlutans og hafi öðlast sess
í gegnum aldagamlar hefðir. Þessar hefðir eru ákaflega tvíbentar.
Þær geta veitt mönnum stuðning og styrk ef menn gangast algjör-
lega við forsendum þeirra en þær geta ekki síður reynst mönnum
fótakefli og jafnvel orðið þeim skeinuhættar ef þeir fara út fyrir
ramma viðtekinna viðmiða og þenja merkinguna út á ystu nöf
þannig að fáir eða jafnvel enginn nema viðkomandi sjálfur skilur
hvað átt er við. Dæmi af þessu tagi eru orðaskipti geðsjúklinga,
fantasíur af ýmsu tagi og skáldskapur sem leitast við að hafna raun-
veruleikatilvísunum. Þeir einstaklingar, sem draga forsendur gildis-
mats og tungumáls í efa, hrófla um leið við ríkjandi heimsmynd
því það má segja að þetta þrennt, gildismat, tungumál og heims-
mynd, sé hálfgert þríeyki sem ekki verður sundur skilið. Samfélagið
snýst til vamar þessum orðlistartilraunum og reynir að þagga niður
í óróaseggjunum áður en verra hlýst af.

. < -9. L".^s ■©-I

Texti: Sigríður Steinbjörnsdóttir
34. TBL VIKAN 29