Vikan - 22.12.1938, Blaðsíða 4

4
VIK A N
Nr. 6, 1938
um og þjóðfélagsháttum hjá hinum mis-
munandi þjóðum. Sumsstaðar var t. d. al-
gengt að nota kvenfólk fyrir almennan
gjaldmiðil, sem allir tóku í skiptum fyrir
vöru sína. Ein vörutegund var það þó, sem
snemma sýndi yfirburði sína, hinir svo-
kölluðu dýru málmar, gull og silfur sér-
staklega. Kostir þeirra lágu fyrst og
fremst í því, að eftir þeim var almenn
eftirspurn til skarts. Slíks gætti auðvitað
framan af meira hjá frumstæðari þjóðum.
Það var auðvelt að skipta þeim í svo smátt
sem vera skyldi, ennfremur var auðvelt að
geyma þá, sökum lítillar fyrirferðar í hlut-
falli við verðmæti þeirra og þess, að þeir
skemmdust ekki við geymslu. Ennfremur
auðvelt að flytja þá með sér, hvert sem
vera skyldi. Auk þess að dýru málmarnir
voru þannig flestum vörum betur fallnir
til að uppfylla hlutverk peninganna sem
gjaldmiðill — að greiða fyrir viðskiptum
um hönd frá hendi — voru þeir líka vel
fallnir til þess að inna annað höfuðhlut-
verk peninganna af hendi, nefnilega að
vera verðmælir, sem miða mátti verðmæti
allra annara vara við.
Yfirburðir dýru málmanna á þessu sviði
lágu í því að magn þeirra var lítt breytan-
legt ár frá ári, sökum þess að framleiðsla
þeirra var lítil í hlutfalli við það sem til
var af þeim fyrir. Þannig voru þeir litlum
verðsveiflum undirorpnir, miðað við aðr-
ar vörur. Til skýringar á þessu má t. d.
hugsa sér þann möguleika, að korn hefði
verið notað sem verðmælir. Mæld á slíkan
verðmæli hlutu öll verðmæti að verða mjög
breytileg, vegna þeirra breytinga, sem upp-
skeran var undirorpin ár frá ári.
Eins og nefnt hefir verið, var það hin
almenna notkun gulls og silfurs til skart-
gripa, sem á sínum tíma átti þátt í, að
málmar þessir voru notaðir sem peningar.
Síðar fór gullið og silfrið að verða eftirsótt,
fyrst og fremst sem almennur gjaldmiðill,
sem viðstöðulaust gekk hönd frá hendi;
nothæfni þess sem vöru gekk meira í
skuggann. Og nú erum við komin það
langt að geta skilgreint hvað peningar séu.
Sérhver almennur gjaldmiðill, sem við-
stöðulaust gengur hönd frá hendi eru pen-
ingar. Það er traustið á því, að viss hlut-
ur sé nothæfur til þess að inna af hendi
hvaða greiðslu sem vera skal, sem er í einu
nauðsynlegt og nægilegt skilyrði til þess
að hægt sé að tala um peninga. Hvernig
þetta traust skapaðist hefir minni þýðingu.
Sú skoðun hefir fyrr verið útbreidd í
peningafræðinni, að traustið á gjaldmiðl-
inum hafi skapazt við þið, að hið opinbera
setti stimpil sinn á mynt þá, er notuð var.
Þessi skoðun er þó röng, en þó voru hin
fyrstu afskipti hins opinbera af peninga-
málunum allt annað en affarasæl. Er
óþarfi að nefna hin mörgu dæmi sögunn-
ar um það, að þjóðhöfðingjar, er voru í
fjárhagsvandræðum, tóku myntsláttuna í
sínar hendur og útveguðu sér fé til her-
ferða og annars á þann hátt, að rýra
verðgildi peninganna, þ. e. a. s. auka pen-
ingamagnið, og komu peningamálunum
þannig í óreiðu, svo traustið á myntinni
hvarf, eins og nánar mun verða sýnt
fram á, er lögmál þau, er ákveða verð-
gildi peninganna, verða rædd.
Þannig sýndi reynslan brátt, að ófært
var að láta peningamálin vera undirorpin
dutlungum þess þjóðhöfðingja er að völd-
um sat. Voru því peningamálin falin sér-
stökum stofnunum, er tóku sér fyrir hend-
ur, að halda uppi nokkurn veginn heil-
brigðu peningakerfi. Þessar stofnanir köll-
uðust bankar. Grundvöllurinn að banka-
kerfi því, er nú tíðkast víðast hvar, var
lagður, er hinn skozki æfintýramaður
William Paterson stofnaði Englandsbanka
árið 1694.
Þegar mönnum var orðið ljóst, að not-
hæfni vöru, sem gjaldmiðils var ekki bund-
in því skilyrði, að varan væri almenn
neyzluvara, varð það einnig ljóst, að óþarfi
var að nota gull og silfur sem gjaldmiðil,
til þess var hægt að nota hvað sem var,
aðeins ef almenningur hafði traust á stofn-
un þeirri, er annaðist peningamótunina.
Menn tóku þá að gefa út pappírsseðla þá,
sem eru almennast notaðir sem gjaldmið-
ill. Mönnum varð ljóst af fyrri reynslu, að
hinn mesti voði var á ferðum, ef ekki yrðu
settar strangar skorður fyrir seðlaútgáfu
þeirra stofnana, er með hana fóru, þar sem
nú þurfti aðeins að prenta seðla til að
auka peningamagnið. Því var víðast hvar
svo ákveðið með lögum, að bankar þeir, er
seðlaútgáfuna höfðu með höndum, skuld-
bundu sig til að innleysa þá með vissu
magni gulls eða silfurs. Setti málmforði
seðlabankanna því þannig takmörk, hve
mikið þeir gátu gefið út af seðlum.
Hvað ákveður nú verðgildi peninganna,
kaupmátt þeirra gagnvart vörunum?
Þetta er í sjálfu sér sama spurningin,
sem mörg húsmóðirin leggur sjálfsagt fyr-
ir sig nú um jólin, en aðrar bara eitthvað
í þessa átt: „Hvers vegna eru allir hlutir
svoná hræðilega dýrir?“
Að gefa fullnægjandi svar við þessari
spurningu, mundi krefja langdreginna
hagfræðilegra skýringa. En höfuð svar
hagfræðinnar á sínu núverandi stigi er það,
að verðgildi peninganna ákveðist af hlut-
fallinu milli vörumagnsins og peninga-
magnsins (,,kvantitets“-lögmálið). Að öllu
öðru jöfnu ákveðst t. d. kaupmáttur ís-
lenzku krónunnar af því, hve margar ís-
lenzkar krónur eru í umferð annars vegar,
og hins vegar af því, hver mikið er af
vörum í landinu. Ef „dýrtíðin fer vaxandi"
þá eru orsakir hennar í flestum tilfellum
annað hvort þær, að fleiri krónur hafa
verið settar í umferð, eða þá að vörumagn
það, sem til er í landinu, hefir minnkað
(t. d. sökum óhagstæðrar utanríkisverzl-
unar, aflaleysis og annara arðvinnslu-
bresta).
Eins og minnst var á, hefir „kvantitets“-
lögmálið ekki allan sannleika að geyma
um þá krafta, er ákveða kaupmátt pening-
anna. Það er ekki einungis hlutfallið milli
vörumagnsins og peningamagnsins, sem
ákveður verðlagið, heldur segir það líka
/■ ..............................
Vi k a n
Útgefandi: VIKAN H.F.
RITSTJÓRN OG APGREIÐSLA:
Aust.urstræti 12. Sími 5004.
RITSTJÓRI OG ÁBYRGÐARM.:
Sigurður Benediktsson. Sími heima 3715.
FRAMKVÆMDARSTJÓRI :
Einar Kristjánsson. Sími heima 3236.
Áskrif targjald : kr. 1,50 á mánuði.
1 lausasölu 40 aurar.
STEINDÓRSPRENT H.F.
- —
mikið hve ört peningarnir ganga hönd frá
hendi. Því örar sem peningunum er skipt
móti vörum, því hærra verðlag að öðru
jöfnu. Þetta sýndi sig á verðbólgutímun-
um í Þýzkalandi, þegar traust almennings
á markinu hvarf og allir flýttu sér að
skipta þeim peningum, sem þeir höfðu yfir
að ráða fyrir vörur, sökum hins ört hækk-
andi verðs. Það er ljóst að maður, sem á
50 krónu og getur máske keypt sér buxur
fyrir þær í dag flýtir sér að losa sig við
krónurnar, ef hann væntir þess að fá ekki
nema eina tölu fyrir þær á morgun.
Með þessu er auðvitað ekki sagt, að
aukin peningaumferð hafi ekki átt sinn
þátt í verðbólgunni þýzku. En peningaum-
ferðin jókst þó ekki svipað því í hlutfalli
.við verðhækkunina.
Ég hefi nú reynt lítilsháttar að skýra
uppruna og eðli peninganna, þátt þeirra í
lífi þjóðarinnar og einstaklingsins, og hvað
ákveði kaupmátt þeirra. Mörgum lesand-
anum mun finnast þetta of fræðilegt og
sér lítt við komandi. En jólafátæktinni
verður því miður ekki vikið frá hvers
manns dyrum með einni blaðagrein. Þá
væri búið að skrifa hana út á kaldan klaka
fyrir löngu síðan.
Hvernig einstaklingurinn eigi að afla sér
peninga fyrir jólin og haga jólainnkaup-
unum á sem hagkvæmastan hátt er ekki
hægt að gefa nokkrar almennar leiðbein-
ingar um. En svo mikið vildi ég þó að
læra mætti, að orsök fátæktarinnar liggur
ekki í því, að lítið sé til af peningum. Það
stæði í valdi ríkisstjórnar og banka að
fimmfalda tekjur hvers manns í krónum,
en slíkt mundi ekki gera neinn ríkari. Af-
leiðingin yrði nánast gagnstæð, því slíkt
mundi valda ringulreið í fjármála- og við-
skiptalífinu, sem mundi koma niður á há-
um og lágum. Segjum t. d. að stjórn og
■ þing mundu ákveða að gefa öllum þurf-
andi 1000 kr. hverjum, til jólaglaðnings.
Afleiðingin yrði annað hvort sú að vöru-
verðið mundi stórhækka svo að glaðning-
urinn yrði lítils virði, eða að allar búðir
myndi tæmast af vörum, svo tilfinnanleg-
ur skortur yrði á öllu, er kæmi fram á
veturinn.
Níska móður náttúru setur því takmörk
að ráða fram úr fátæktinni með þjóðfé-
lagslegum umbótum.