Vikan - 25.03.1943, Síða 3
VIKAN, nr. 12, 1943
3
Einar H. Kvaran segir m. a. í bókinni „Vestan uin hat“ um þessa grein Stephans:
„Þessi yndislega grein, sem hér er bent ú, „Jökulg'öngur“, er, auk þess sem hún er
viðvörun við' mammonsdýrkuninni, lofgerð um íslenzka sveit, fegurð hennar, og iífs-
gleðina, alúðina, gestrisnina og gróðurinn í hugum mannanna. I>að er Mývatnssveit-
in og fólkið þar, sem hann er að lýsa. Höfundurinn kemur þangað austan af öræfrnn
og heyannir eru að byrja. En um fimmtíu manns koma ú móti honmn til þess að
fagna honum, og hirða ekki um annríkið þann daglnn. Sú höfðinglega alúð, sem þá
kom fram hjú Mývetningum, hefir óneitanlega svarað vel kostnaði, þar sem hún varð
ekkl eingöngu til þess að gleðja Stephan svo hjartaulega, heldur varð Uka tilefni
til þess að bókmenntir vorar auðguðust að annarl eins grein og „Jökulgöngum“ . .
Svo er frá sagt, að Ibsen hafi kveðist
myndi hafa kastað sprengikúlu und-
ir örkina, ef hann hefði upp verið,
þegar Nói og hans lið á að hafa fleytzt
lifandi úr flóðinu. Með því móti myndi „á
hafa orðið að ósi stemrnd" — það er að
segja: mannkynið úr sögunni, með að
þurrka út upprunann, þessa einu kynkvísl,
sem enn tók land.
Gremju-djarfmælum göfugra manna
svipar all-oft saman, þó f jarlægðir, tungu-
mál og tímar sé fjörður milli frænda, sem
engin orð bárust yfir. Við Islendingar gæt-
um teygzt til að hálf-trúa því, að Ibsen
hlyti að bergmála Bjarna okkar Thoraren-
sen, sem heimtaði af ættjörð sinni að
sökkva í sæ aftur, gæti hún ekki varið börn
sín fyrir útlendri vesöld og ódyggð. List-
dómarar hafa borið Ibsen á brýn á hans
eigin máli, að hann leiddi mann „paa Glet-
scherne", sem líklega þýðir það, að hann
gangi með mann á jökla, svo kaldranalegt
sé útsýnið, sem hann yrkir yfir. Við get-
um sagt með sama rétti, að Bjarni sé
reiðubúinn til að bylta okkur fyrir borð í
botnlausan sjó. — Þetta var svo hastar-
lega sagt, að við hrukkum saman, og rann
svo í skap. Þegar við náum okkur aftur,
finnum við vel, að þetta voru aðeins blöskr-
unarorð góðviljans til mannanna, svo að
þeir fyrirfari sér ekki — djarftefli í skák-
inni við dauðann, þegar það, sem manni er
kært, hefir lagt aleigu sína undir og teflir
um höfuð sitt. Við vitum, að sömu menn-
irnir, sem svona segja, myndu ef til kæmi,
fara að eins og Abraham í hebresku sög-
unni, biðja guð sinn að vægja þessu kyni
og þessari þjóð, ef til væru þar 50 rétt-
látir menn, og smá-lækka tölu þeirra ofan
í einn tug, svo einskis væri ófreistað til
að bjarga, jafnvel borg, sem ekki hefði
öðrum dyggðum til að tjalda en gestrisni,
í einu einasta húsi.
Eitt sinn var ég staddur við sveitar-
sýning, heima vestan hafs. Þangað kom
múgur og margmenni af vænu og vel búnu
fólki. Það ætlaði að skemmta sér við ein-
tóm búmannsþing — furðulega feit svín
og uxa af aðalsnauta ættum. Vmsir urðu
um síðir þreyttir á því, og tóku upp á,
sér til aíþreyingar, að gerast ginningar-
fífl tjaldbúða-trúðanna, og gjalda þeim fé
fyrir að villa sér sýn. Allt varð að auglýs-
ing, en lítið að unaði. Að vísu er þetta ein
tegund af ættjarðarrækt, en ein sér og á
jökulgöngu. Mér varð það minnisstætt,
sökum orðanna, sem einhver svaraði mér
þarna. Eg hafði sagt eitthvert hrósyrði
Stephan G. Step-
hansson var fædd- 5
ur 3. október 1853
á Kirkjubóli í.
Skagafirði. Hann
fluttist vestur um
1873 og var þar
bóndi alla tíð, en
lcom einu sinni í
heimsókn til Is-
lands. Hann var í
hópi mestu andans
manna íslenzku
þjóðarinnar. Kvæði
hans eru vel kunn
hér á landi, en
miklu síður það, '
sem hann samdi í
óbundnu máli og
er þó flest af þvi með snilldarbrag. Stephan
andaðist 10. ágúst 1927.
um manninn, sem mesta virðinguna hlaut,
tók við flestum verðlaununum, og varð
eins konar „konungur dýranna“ í kvíun-
um. „Ojæja,“ laumaði einhver náungi að
mér, sem nálægt mér stóð, „en ég veit
varla, hvað segja skal, þegar sjálfur fóst-
urfaðirinn er verst ræktaða skepnan í
hjörðinni.“ Þessu hefi ég aldrei getað
gleymt. Hvort sem það var sagt af keskni,
öfund eða glöggsýni, hitti það naglann á
höfuðið, svo vel vissi ég um allt atgjörvi
bóndans, sem heiðurinn hlotnaðist. En
þessi mannfundur var ekki til annars sett-
ur. Hér var saman komin öll sveitar-
áhyggjan.
Ljósmyndarar kváðu hafa leikið sér að
því, að taka mynd af margra manna and-
litum, hverja ofan á aðra, og ætlast á, að
þau einkenni, sem sameiginlegust væru og
sterkust, settu svipinn á síðustu myndina.
Sömu aðferð hafa skáldin notað, frá alda
öðli, til að draga upp sálir, mannanna, í
sögum sínum og kvæðum. Ástæðurnar og
ævikjörin gera eins við okkur. Jafnaldri
€fíir
cDíephan ^ éofephansson.
minn og ég, báðir unghngar þá, urðum
samferða til Ameríku. Svo fórum við sína
leiðina hvor. Fjörutíu ár voru liðin, áður
en mín leið lá um hérað hans. Ég hitti
hann heima hjá sér, ríkisbónda, en út-
taugaðan öldung, og eigulausan af ann-
ari ánægju en efnum sínum. Börn hans
voru flúin til borgar. Sveit hans var fögur
og búsæl, sjálfur var hann sanngjarn og
listhreifur að eðlisfari og vildi vel, en öll
hans æska hafði yfirgefið hann fyrir
langalöngu. Hann átti framar engar þrár-
útum vallargarð sinna eigin jarða, nema
ef vera kunni verðlaun fyrir vöxtulegast
búsílag, á sveitasýning. I huga mínum bar
ég unglinginn saman við öldunginn, og
svo fjárhamingjusnauður sem ég var, í
samanburði við hann, hefði ég ekki kosið
kjaraskipti, jafnvel þó mér hefði boðizt
sannvirði alls hans auðs í milligjöf. Ég
næstum las mér lof Faríseans: „Ég þakka
þér, guð, að ég er ekki sem þessi toll-
heimtumaður!“ Sá sálmur er ekki ætíð
jafn óguðlegur. Það breytir honum, hvort
með hann er farið af sjálfbirgingsskap eða
meðaumkun. Ég sá, að þessi síðasta mynd
af þessum forna leikbróður mínum var
marg-ofaníkrassað vélaverk ljósmyndar-
ans, sem heitir landsháttur, og hittir oft
ekki hugfeldara efni í hátíða-ræðu en
hagskýrslur, sem getur talið þann löst
verstan í ráði frumbýlinga sinna fyrstu,
sem brutust til landa tómhentir út í eyði-
mörk, að þeir keyptu sér ekki í öndverðu
bústofn af kynbótakúm. „Jeg har selv hört
med til laget,“ kvað Eiríkur gamli Bögh,
í spaugi um annað efni. Ég hefi sjálfur
verið viðstaddur! Þó hefi ég ekkert' horn
í síðu nytsemdarinnar, sé hún ekki and-
legt einæti, tel ekki ómaksverða illdeilu
við nokkurn mann, þó hann héldi þvr fram,
að fjórða bænin ætti að standa fremst í
„Faðirvorinu“, svo fastlega sem ég trúi
hinu: „að maður lifir ekki af einu saman
brauði“ til að ná fullum þroska.
Ég hefi aldrei jöklana klifið, ég er ekki
brattgengur. En komið hefi ég af öræfum
ofan í íslenzka sveit, og átt svo góðar
ferðafylgjur, að þær sóttu að héraðsbúum
með hátíðahug. — Þarna frammi í grjóta
götunni, morgunmegin í hlíðinni, þar sem
þau stingast í stúfa, byggð og bruna-
hraun, kemur upp lausríðandi lest, hálft
hundrað karla og kvenna, líklega á leið til
einhvers mannamóts. Ég er Vestmaður og
hugsa allt á verzlunarveg og gríp til minn-
inga úr fornu fari, kemur því helzt í hug,
að héraðið sé komið á hestbak áleiðis í
kaupstaðinn, en gleymi hinu, að kaup-
staðir standa við sjó, en ekki uppi á ör-
æfum. Þessi þyrping stígur af baki og
bíður. Ég ríð fram í flokkinn, niður í
skarðsbrúnina, þangað sem víðfeðmi vatns
og sveitar breiðist út á báðar hendur. Þar
Frambald á bla. 7.