Vikan - 13.05.1943, Blaðsíða 7

VIKAN, nr. 19, 1943
7
Um œðarfugl
og dúnhreinsun
Bergsveinn Skúlason hefir í
kaflanum „Vorannir“ í
Barðstrendingabók skrifað
inn æðarvarp og birtist hér
útdráttur úr þeirri grein
hans.
Æðarvarp. Æðarfuglinn er
óefað langsamlega arðsamasti
fugl við Islandsstrendur.
Hvergi er meira um varp I ein-
um hreppi á landinu en í Flat-
eyjarhreppi á Breiðafirði, enda
er æðarvarpið þar til ákaflega
mikilla hlunninda. Árleg dún-
tekja mun vera um 300—400 kg.
Þegar vel vorar byrjar æðar-
fuglinn að verpa skömmu eftir
sumarmál, en lang mestur hluti hans verpir þó
í 4. og 5. viku sumars. Talið er, að allur æðarfugl
sé orpinn 6 vikur af sumri og lætur það nærri,
ef eigi kemur stórhret um vaiptímann. En ef svo
vill til, að hret geri framan af varptimanum með
fannkomu og frosti, kippir það mjög úr bráðasta
varpinu og fuglinn er þá að verpa miklu lengur
fram eftir sumri en ella.
Það er venja þar í eyjunum, að ,,leita“ varp-
löndin nokkurum sinnum yfir varptimann. —
Fyrsta leit er farin, þegar fugl er um það bil
hálfseztur upp. Þá er lagt af stað með fötur og
poka undir dún og egg. Dúnn er að „ vísu lítið
tekinn í þessari leit, en þetta er aðaleggjaleitin.
Ekki er þó hægt að segja, að míkil egg sé tekin,
ef miðað er við fuglatölu. Það er undantekning,
ef tekin eru nema glæný egg. Og þar sem ég er
kunnugastur, er ekki tekið nema eitt egg af
þremur, eitt af fjórum, eitt af fimm og tvö af
sex, sé fuglinn nýr og að verpa; en sé það aug-
ljóst að æðarkollan sé alorpin og eigi ekki nema
þrjú eða fjögur egg, þá er ekki snert við þeim
hreiðrum til eggjatöku. Svo er mesti fjöldi af
æðarfugli, sem ekkert egg er tekið frá; því að
ekki eru öll hreiðrin ný þegar að er komið, þegar
ekki er farið oftar í varplöndin en að framan
greinir, og halda þau þá öllu sínu. Venja er að
fara þrjár eða fjórar leitar yfir varptímann.
Dúnhreinsun.
Dúnn er aðallega tekinn i tveimur síðari leitun-
um. Síðasta leitin er nefnd ,,hroðaleit“. Hún er
ekki farin fyrr en í lok varptímans. Þá eru öll
hreiðrin hreinsuð að dún, og sé þá eftir kolla á
eggjum, er dúnninn tekinn frá henni, en aftur
látið í hreiðrið þurrt þang, mosi eða annað slikt'
til skjóls. Þó „hroðaleit" sé ekki farin fyrr en
í 10. eða 11. viku sumars, kemur það fyrir, að
einstöku kolla er þá nýorpin og á þá fyrir sér
að liggja á hreiðri í þrjár eða fjórar vikur.
Venjulegast var þá ,,skipt“ um hjá henni, nýju
eggin voru tekin frá henni, en henni gefin ung-
uð egg í staðinn. Áreiðanlega kemur það sér vel
fyrir kolluna, því að eflaust er henni óeðlilegt
að liggja á eggjum svo langt fram eftir sumri.
Þegar dúnninn er kominn heim, er tekið til við
hreinsunina. Fyrst er hann þurrkaður úti við
sólarhita, á seglum, hærum, eða járnplötum, og
þá tint úr honum stærsta ruslið. Síðan er hann
hitaður í potti yfir eldi og ,,krafsaður“ á grind,
þar til ekkert rusl er eftir í honum og hann er
orðinn að verzlunarvöru. Það þykir fullkomið
dagsverk að hreinsa 2—3 kg. af æðardúni á dag.
Dúngrindur eru venjulega smíðaðar úr 2X4”
plönkum og hafðar 120 cm. langar og 90 cm.
breiðar. Langs eftir grindinni allri og gegnum
gólfplankana er svo dregið snæri, venjulega
3 pd. lína, svo þétt, að ekki verði nema 1—1%
cm. milli strengja. Á þessum snærisstrengjum
innan í grindinni er svo dúnninn hristur og
núinn, „krafsaður" þangað til hann er orðinn
hreinn. — Lítið áhald úr tré, er nefnist „fantur",
er oftast notað við hreinsunina. Fanturinn er
sporöskjulagaður, ca. 30 cm. langur og 15 cm.
breiður um miðjuna, með aflöngu gati í miðjunni,
svo að hægra sé að festa hönd á honum. Með
því að nota þetta áhald, fást meiri og skarpari
sveiflur á strengina en með berum höndunum og
gerir það hreinsunina auðveldari. En allmikið lag
þarf til þess að nota „fantinn" svo að hann
skemmi ekki dúninn, og er því bezt að nota hann
sem minnst. — Dúnn er líka stundum kald-
hreinsaður, sem kallað er. Þá er hann ekkert
hitaður yfir eldi, en aðeins þurrkaður við sólar-
hita og svo tínt úr honum ruslið með höndunum.
Það er ákaflega seinlegt, en með þeirri aðferð
fæst fallegastur og verðmætastur dúnn.
Dúnhreinsun þykir hið versta verk, bæði erfitt
og seinlegt. Breiðfirska kvenfólkið hefir verið
þolnast við þá vinnu, sem svo marga aðra; en
nú er svo komið, að vart fæst nokkur maður
til að hreinsa dún, og síður þó kvenfólk en
karlmenn. — Vél til dúnhreinsunar hefir elcki
enn tekist að smíða, svo að verulegu gagni
komi, og væri þó hin mesta nauðsyn á slíku
verkfæri.
„Vatnssteinn“.
Oddbjamarsker liggur um 12 km.
vestur af Flatey á Breiðafirði. Þar
var útræði mikið fyrr á tímum. Pétur
frá. Stökkum lýsir Slcerinu í Barð-
strendingabólt og er þaðan tekinn
eftirfarandi kafli um „Vatnsstein“.
Innst i Oddbjarnarskeri er aflang-
ur, töflumyndaður klettur, fárra
metra breiður og rúmlega meters hár.
Um stórfjörur þornar hann, en í
kringum hann og á honum svarrar
brimið ár og síð og alla tíð, ef nokkuð
er í sjóinn. Frá klettinum og upp að
sandinum er mjótt hleinarif, nokkuru
lengra en kletturinn. Klettur þessi er
kallaður „Vatnssteinn" eða „Vatns-
steinar". Dregur hann nafn af því, að
ofan í miðjan klettinn er þró, um 50
—60 cm. löng, um 40 cm. breið og um
20—30 cm. djúp. 1 þróarbotninum er
mjó uppsprettupipa, með svo heitu
vatni, að sjóða má í því egg og þunn
fiskstykki. Líkast til er hitinn í laug-
inni um 80° C. Klétturinn snýr frá
austri til vesturs. Á norðurhlið hans
eru nokkrar holur eður pípur,
skammt fyrir ofan fjörumálið. 1 þær
eru felldir grenitappar; séu þeir
teknir úr pípunum, rennur vatnið um
þær út í sjóinn, en ekkert kemur í
laugina. Er því líklegt, að einhvern
tíma í fyrndinni hafi þróin verið
klöppuð þarna í klettinn, og borað
svo niður úr botni hennar eftir vatn-
inu. Engin munnmæli eru þó til um
það. En sagnir eru um það, að áður
fyrr hafi blýtappar verið í pípunum
utan í klettinum, en að einhver of
ágjarn náungi hafi hnuplað blýtöpp-
unum, en látið grenitappa I staðinn.
Vermenn í Skeri sættu jafnan lagi
að ná þama vatni, er tækifæri
bauðst; það var kallað „steinvatn".
Þótti það langtum betra en „lauga-
vatnið", enda þurfti ekki að sækja
það á bát. Dæmi voru til þess, að ef
steinaf jara var og menn voru í vatns-
þröng, en brim var á, svo að gekk
í laugina, að skinnklæddir menn stóðu
ábrima við laugina meðan vatninu
var ausið í ílátin. Sjaldan mun þó
hafa heppnast að ná vatninu seltu-
lausu, er svo stóð á. Annars fluttu
allir vermenn vatn með sér að heim-
an á kútum og ankerum; var það
einkum haft í blöndu og kaffi.
„Lofið drottinn, og hendið sprengiefniim!“
Þetta er höfundur máltækisins:
„Lofið drottinn og hendið sprengi-
efninu.“ Hann heitir Howell Forgy
og er liðsforingi. Hann notaði mál-
tæki þetta sem hvatningarorð til her-
mannanna á Pearl Harbor, er þeir
köstuðu handsprengjum á Japanina.
(Sjá myndina til hægri).