Vikan - 02.12.1993, Blaðsíða 49

viö það að eiga einstakling sem er öðruvísi gerð-
ur frá skaparans hendi en flestir aðrir.
BRÆÐRAFUNDUR
Þegar ég eltist og fór að fara til Austur-Þýska-
lands á eigin vegum hitti ég Harry hálfbróður
minn í fyrsta sinn frá því að við vorum ungir
drengir. Það hefur verið í kringum 1960. Þá
höfðum við ekki sést í meira en þrjá áratugi og
mundum aðeins óijóst hvor eftir öðrum.
Ég var staddur í Leiþzig og fannst orðið tíma-
bært að við sæjumst - svo að ég hringdi í hann
og sagði:
„Heyrðu, geturðu ekki komið og hitt mig?“
Síðan gaf ég honum upp hvar ég væri til húsa
en það var hjá Piu, frænku okkar beggja.
Þeirri stundu, þegar Harry sté út úr bíl sínum
og við horfðumst í augu, gleymi ég aldrei. Við
vorum eins og tvö nátttröll þarna, stóðum bara
og góndum hvor á annan - þar til hann rauf
þögnina og sagði:
„Ég dett um koll!“
Þá hafði hann ekki gert sér neina grein fyrir
því hvernig ég í rauninni leit út og ég ekki heldur
hvað hann varðaði nema af einhverjum gömlum
Ijósmyndum.
Síðan kom margt merkilegt í Ijós. Þegar við
Ifórum að tala saman skynjuðum við að í okkur
bærðust, má heita, sömu tilfinningar og viö nán-
ari kynni virtist undarlega margt líkt með okkur.
Við störðum stundum hvor á annan þegar við
uþpgötvuðum að hugsanir okkar gengu ná-
kvæmlega í sömu átt. Þetta var skrýtin upplifun,
ekki síst fyrir mig sem hafði ekki átt annað systk-
ini sem komst á legg.
Við það að kynnast Harry bróður mínum fékk
ég i rauninni staðfestingu á þeim sterku, þýsku
rótum sem höfðu náð að festast í mér og sitja
I þar enn. Ég finn það í hvert sinn sem ég kem til
I Þýskalands að þar á ég heima. Þetta er bara í
I eðlinu. Og þessi tilfinning hefur styrkst við hverja
; heimsókn jsangað. Ég sá þetta t.d. vel þegar ég
{ij starfaði þar í leikhúsum á fyrrihluta áttunda ára-
■í tugar - og á síðar eftir að segja frá. Ég þurfti ekki
:: að brjóta neitt í sjálfum mér til þess að ganga
fram fyrir þennan þjóðflokk þarna enda var svör-
i unin í samræmi við það; mér var tekið tveim
[ höndum. Ég veit ekki hvernig ég á að lýsa
þessu. Það er ekki auðveldast að tjá með orðum
það sem manni er eðlilegast. Hvað sem öðru líð-
ur þá er það eitthvað i þjóðarsálinni þýsku sem
höfðar miklu meira til mín og er mér nærstæðara
en í þeirri íslensku.
Það tók ótrúlega stuttan tíma fyrir okkur Harry
að ná saman eða finna hvor annan - en það
gerist nú ekki oft með mig að ég taki fólk fljótt inn
á mig. Ég kom nokkrum sinnum á heimili hans á
meðan hann lifði. Þá barst margt I tal sem mátti
ekki fara lengra, ýmislegt sem snerti samskipti
almennings og yfirvalda - en bróðir minn var
deildarstjóri I þeirri deild lögreglunnar sem fór
með fjársvikamál. Hann þekkti því vel til starfa
hinnar almennu lögreglu þó að hann tæki ekki
þátt í þeim.
Ég fékk m.a. að heyra hvernig lögreglan var
látin „terroriserá' fólk I þeim tilgangi að halda því
í greipum óttans. Enda var það fyrsta, annað og
þriðja boðorð kommúnismans að halda fólki í
stöðugum ótta. I þeim tilgangi gerði hún svokall-
aðar „rassíur“ á heimilum fólks. Það átti ekki ein-
göngu við um Leipzig heldur líka aðrar borgir I
Austur-Þýskalandi. Vörubílar voru sendir inn í
einhverjar götur, eftir atvikum, og með þeim
fylgdi lið lögreglu eða jafnvel hermanna. Þeir
réðust inn á einstök heimili, rifu þar úr sambandi
útvarpstæki, fleygðu þeim síðan upp á pall og
fóru með þau á haugana.
Fólkið mátti eiga útvarpstæki en það mátti
ekki hlusta á aðrar stöðvar en austantjaldsstöðv-
ar. Auðvitað vissu yfirvöld að margir hlustuðu
I jafnvel meira á vestrænar stöðvar en hinar
I vegna þess hvað þær síðarnefndu voru litaðar.
I En til þess að hrella fólk beittu þeir ýmsum að-
I ferðum af þessu tagi. Ég vissi líka til þess að þeir
I notuðu barnaskólana í þessu skyni. Kennarinn
I bað krakkana kannski að teikna sjónvarpsklukk-
I una og kvaðst ætla að gefa þeim einkunnir fyrir
I frammistöðuna.
„En munið að skrifa vel og vandlega nöfnin
I ykkar á myndirnar," sagði hann.
Þarna var lymskulegri aðferð beitt með hjálþ
I kennarastéttarinnar. Auðvitað teiknuðu börnin þá
I sjónvarpsklukku sem þau sáu oftast. Og þá er
1 lítill vandi að rekja það hvernig afstaða lögreglu
I hefur orðið til fjölskyldna þeirra sem áttu þau
I börn sem teiknuðu vestrænu klukkurnar. Ég
I heyrði ekki talað um það að þeir hefðu tekið
I sjónvarpstækin líka. Þeir hafa kannski látið út-
I vörpin nægja - sem aðvörun. En svo mikið er
I víst að þessar fjölskyldur hafa verið undir sér-
I stöku eftirliti.
Þetta voru nú þær lýsingar sem mér fannst
I einna eftirminnilegastar af þeim sem ég heyrði.
Margt fleira fékk ég að heyra um samskipti
I stjórnvalda og almennings og mig undraði stund-
: um hvað Harry og fjölskylda hans gátu veriö
opinská við mig um þessi mál. Ég var úr öðru
landi og hvað gátu þau vitað nema ég væri
njósnari? En ég brást ekki trausti þeirra.
Eftir að við bræðurnir fórum að hafa samband
skrifuðumst við lítillega á, sérstaklega ef leið
langur tími á milli þess sem við hittumst. Að vísu
skrifaði Harry ekki sjálfur heldur lét konu sína |
gera það því að hann mátti helst ekki sem starfs- j
maður lögreglu eiga samskipti við útlönd. Menn í
hans stöðu urðu að þola ýmis höft af þessum
toga. Reyndar vissi ég til þess að hann skrifaði
mömmu nokkrum sinnum en það hefur líklega
verið litið öðrum augum.
Þó að Harry væri sjálfur ekki allskostar
ánægður með stjórnkerfið í Austur-Þýskalandi
varð hann að láta sér það lynda. ( ábyrgðar-
stöðu hjá ríkinu gat hann ekki hoppað inn og út
eftir geðþótta því að hann var kominn með á-
kveðna þekkingu um ýmis mál sem varð að
halda leyndri. Þess vegna gat hann engan veg-
inn orðið frjáls maður. Honum hefði verið ýtt út í
kuldann ef hann hefði verið með einhvern uþþ-
steyt - en það vildi hann ekki gera fjölskyldu
sinni.
PERSÓNUNJÓSNIR
Það er ekki fyrr en nú á allra síðustu árum sem
farið er að tala um eitthvað sem heitir símahier-
anir eða persónunjósnir hér á landi. En á meðan
Austur-Þýskaland var og hét brúkaði lögreglan
þar þessa aðferð alveg fram á síðasta dag, ég
tala nú ekki um á hótelum og öðrum oþinberum
stöðum. Ég varð oft var við ótta fólks hvað þetta
snerti og get sagt þrjár sögur af því.
[ fyrstu ferð okkar Stellu til Austur-Þýskalands,
stuttu eftir að Berlínarmúrinn var reistur 1960,
buðu ættingjar mínir okkur með sér á frægan
veitingastað, Auerbachskeller í Leipzig. Sá stað-1
ur er líklega kunnastur fyrir það að Goethe, eitt I
af höfuðskáldum þýskra bókmennta, sótti hann I
mikið á sínum tíma og samdi þar m.a. leikritið I
Fást.
Við fengum borð í kaffisalnum á efri hæðinni
en þar voru margir fyrir. Það fyrsta, sem við
Stella tókum eftir og furðuðum okkur á, var það
hversu hljóðlátt var I salnum. Það hefði mátt
heyra saumnál detta. Andrúmsloftið var vægast I
sagt undarlegt. Við töluðum þarna I eðlilegri tón- I
hæð en tókum eftir því að fólkið okkar svaraði I
yfirleitt í miklu lægri tóni, nánast hvíslaði eins og |
allir aðrir þarna inni. Ástæðan var sú að það voru 1
ekki bara hlerunartæki sem alþýða manna óttaö- |
ist í veitingahúsum heldur treysti það ekki mann- I
inum við næsta borð, hann gat verið njósnari, út- |
sendari frá lögreglunni. Að hugsa sér! Allt líf I
þessa fólks markaðist af óttanum við yfirvöld.
Okkur Stellu snerti þetta ekki neitt sérstaklega 8
en það gat verið vont fyrir þau sem voru með :
okkur að segja eitthvað ógætilega.
Mér er það líka minnisstætt að á fyrsta stefnu- :
5 móti okkar Harrys neitaði hann að koma inn til ;
| Piu, frænku okkar. Ég vissi ekki þá hvers vegna :
; en hann sagði mér það síðar undir fjögur augu
heima hjá sér. Þá var það þessi hræðsla við
Stóra bróður, að íbúð Piu væri ef til vill hleruð.
Hann tók enga áhættu og var fullur tortryggni
eins og allir aðrir sem lifa í lögregluríki. Það var
margt í þessum dúr sem átti eftir að Ijúkast betur
upp fyrir mér.
Þriðja og síðasta sagan er frá því nokkrum
dögum áður en múrinn hrundi. Þá var ég stadd-
ur á hóteli í Leipzig. Mig langaði til að hitta
Klaus frænda minn, hringdi í hann og bauð hon-
um til mín til. En þegar hann birtist vildi hann
ekki þiggja að koma inn á herbergið mitt heldur
kaus að við töluðum saman á fyrstu hæð hótels-
ins þar sem var kaffistofa og bar. Þetta var í eft-
irmiðdaginn. Fátt fólk var þar inni og barinn lok-
aður. Þegar við vorum sestir niður sagði hann
mér að í öllum hótelum væri það sem þeir kalla
„wanzen" eða veggjalýs á íslensku, þ.e.a.s.
hljóðnemar um allt til að hlera hvað fólki færi á
milli. Hann vildi ekki hætta á að samtal okkar
yrði hlerað.
Þetta var nú sá óhugnaður sem Austur-Þjóð-
verjar urðu að lifa við I áratugi. □
24.TBL. 1993 VIKAN 49
ÆVIÁGRIP