Vörður - 11.07.1923, Blaðsíða 3

V ö R Ð U R
3
er því óbreytt með öllu. Jeg
veit líka um það, að menn úr
fjarlægum sveitum, sem heyrt
hafa nöfnin í fyrsta sinn, hafa
hneikslast á fr-endingunni.
Hannes Þorsteinsson skjalavörð-
ur segir í ritgerð sinni: Rann-
sókn og leiðrjeltingar á nokkr-
um bæjarnöfnum á íslandi og
bírt er í Árbók Fornleifafjelags-
ins 1923, að Vaglar sje rjettara
en Vaglir (sjá bls. 70. o. v.). Jeg
ætla, að síst þurfi fleiri ástæður
fyrir jafn auðveldu rnáli, ekki
síst þegar engin dæmi eru til-
færð á móti, nema þetta ímynd-
aða »lögmál tungunnar«. Jeg er
viss um að doktorinn frnnur
þetta, þegar hann hugsar sig
(vel) um« og heldur ekki þess-
ari »háskalegu villukenningu®
lengur fram. Að sinni skal ekki
rætt um hin nöfnin. Seljar,
Nesja, Gilji (Giljar er prent-
villa í grein minni). Giljir er
nafnið vanalega í framburði.
Því verður ekki neitað að eins-
atkvæðisnöfn hvorugkyns í fleir-
tölu, bæta oft við sig endingu.
En nöfnin verða þá að þessum
»umskiftingum«, sem einstaka
mönnum þykir vænt um í mál-
inu. Endingin í þessum nöfn-
um er bersýnilega komin úr þgf.
og ef. orðanna. Og þetta er yngri
breyting, en margur heldur.
Skal betur um það rætt á sin-
um tíma. Orðið farar (nú farir)
á ekkert skylt við þessi nöfn.
Svo mikið veit jeg í málfræði
(þótt prófessorinn telji mig þurfa
þar þekkingar við) að ýms
kv.k. orð u (o) stofna — (í
fornmáli) t. d. sakar, farar, gjaf-
ar, laðar — fá endinguna ir i
nútíðarmáli — og fer það eftir
föstnm reglum, eins og doktor-
inn veit best sjálfur. En þeim
nöfnum, sem bjer er um að
ræða, kemur þetta ekkert við,
því ekkert þeirra er kvenkyns-
orð, en orðið »farar« nolaði jeg
í sambandi við nafnið Dæl.
(Dælar-Dælir). Þá segir dr. F. J.
að jeg »syndgi móti þeim kröf-
um og reglum«, að »bera fulia
virðingu fyrir hinum fornu rit-
um og framburði nafnanna í
nútiðarmáli«. Hann tekur svo
dæmi nöfnin íbishóll, Keta og
Marbæli. Til þess að þetta verði
ekki oflangt mál, leyfi jeg mjer
að vísa til áðurnefnds rits og
þar vona jeg að sjáist, að flest-
öll nöfnin eru færð til hins
rjetta máls samkvæmt hinum
fornu ritum, þau sem þess þurfa.
En hvers vegna ber ekki próf.
sjálfur virðingu fyrir »hinum
fornu ritum« og ritar þvert of-
an í þessa kenningu: Vaglir,
Akrir, Fjósir, Seljar o. s. frv.
Því einmitt í fornritum íinnasl
ekki þessar myndir. Um Ketij
— og Marbæli tek jeg það ein-
mitt fram, að skýringarnar sjeu
»óviss tilgáta« og alt óvíst um
merkingu þeirra nafna upphaf-
lega. Það lítur annars út fyrir
að engin megi koma fram með
»tilgálur«, þar sem heimildir
brestur, nema höfundur ritgerð-
arinnar í Safni til sögu ísl. um
»Bæjanöfn á lslandi«. Par úir
og grúir af tilgátum og er afar
freistandi að nefna nokkrar
þeirra, sem »betra hefði verið
að hafa ekki sett á blað«, en
rúmleysis vegna, verð jeg að
sleppa því. Þó vil jeg benda á
það, að á hefir stundum breyst
í a — í nöfnum t. d. Hárlaugs-
staðir hafa stundum verið Harð-
laugs og »Jarligs« — afbökunin
finst líka. Um Ketunafnið skal
jeg að eins geta þess, að þar
hef jeg fundið nýja skýringu —
og þarf engu að breyta. En lítið
þrekvirki tel jeg það, að nefna
sem dæmi um vafasamar skýr-
ingar hjá mjer, einmitt þau
nöfnin, sem jeg tel sjálfur mjog
»óviss«. í*arf ekki því að svara.
Doktornum til upplýsingar
skal jeg geta þess, að ritháttur-
inn íbis finst i Manntalsbókum
Slcagafjarðarsýslu frá 1800. Svo
það hefir ýmist (eins og nú er
gert) verið ritað með p eða b-
Kynlegt að vera skuli verra að
skilja og skýra p-hljóðið, eins
og b herðist ekki oft í p, t. d.
Kambs-örnefni eru þrávalt
Kamps- í framburði samsettra
nafna sbr. forn. orð. sba =
spá.*)
Nöfnin, Rembihnútur, Roð-
gúll, Brók, Gónandi, Vestan-
nepja, Gloppa, Húkur, Pjatla
þykja mjer ljót. Prófessornum
þykja þau falleg. Sínum aug-
um lítur hver á silfrið, og ekki
allir eins. Læt jeg mig þennan
smekk litlu skifta.
Eitt verð jeg að minnast á,
sem er verulega athugasemda-
vert. Dr. F. J. segir á einum
stað: Hefði Keta heitið Kelta,
þá er jeg ekki í neinum vafa
um. að þá væri nú skrifað og
framborið »Ketta«. Jeg skal geta
þess, til að fyrirbyggja misskiln-
ing, að skýringu þessa felli jeg
alveg niður sem »óvissa tilgátu«.
En það er staðhæíing próf.
um að þetta hefði ekki getað
afbakast. Og einmitt þessi trölla-
trú hans á nútíðarframburði
kernur víðar í ljós, sbr. áður um
regluna. Var ekki til skams
tíma sagt Grillir og skriíað?
Lftið á Markaskrárnar og flestar
jarðabækur. Og segjum við ekki
venjulega Hofdalir f. Hofdælir
(sem er upprunanafnið og skilj-
anlegra). Þorleifsstaðir fr. Þor-
leiksstaðir — Krithóll fr. Krydd-
hóll, Hólkot f. Dæluhóll o. m. fl.
svo jeg telji að eins nöfn hjer í
Skagafjarðarsýslu. Að ógleymd-
um öllum meiri háttar nafna-
ruglingi og gerbreytingum sem
orðið hafa. Nei, það er ofdjúpt
tekið í árinni, þegar uin Tor-
skilin nöfn er að ræða, að full-
yrða að þau heiti það frá önd-
verðu, sem þau eru kölluð í
nútíðarmáli, þótt það beri sam-
an við fárra alda gömul skjöl.
Og því segi jeg þetta: Þegar
fornar heimildir þrýtur og aðr-
ar yngri ásamt nútíðarframburöi,
þá er leyfilegt að setja fram þær
tilgátur, sem næst fara heimild-
unum.
Mjer þykir vænt um þær
upplýsingar prófessorsins að
rannsóknir á staðanöfnum sjeu
nú framdar um öll Norðurlönd
af miklu kappi, »því það gefur
vonir um að hliðstæðar rann-
sóknir verði þó gerðar hjer á
íslandi fyr en síðar«. (Af áður-
vitnuðu, orðalagi — sjest — að
»öll Norðurlönd«, er að frátöldu
íslandi, því ekki er mjer kunn-
ugt um, að hjer sjeu þær rann-
sóknir reknar af kappi). Óþarft
’) Óöali, Knjei, trjei — þgf. at
óðal, knje, trje — þekkja Islendiug-
ar hjer heima vel í framburði —
en i eignarfalli hverfur i-hljóðið.
(56 prentv. fyrir 61—2 bls.).
flnst mjer, að nota k.k. orðið
skilningur í kvenkyni (»í rangri
skilningu« 142 bls.), því kven-
kynsorðið mun að meslu niður-
lagt, en þetta getur blekt fá-
kunnandi menn.
Ýmsir hafa orðið til þess, aö
rita hlýlega um áðurnefnt rit
mitt, og er jeg þeim þakklátur
fyrir. Þeim hefir skilist, að frá
skýringunum var gengið eftir
þeim föngum sem fyrir hendi
vóru, og það voru miklir erfið-
leikar á þessu verki fyrir mann,
sem var búsettur upp í sveit á
íslandi, fjarri góðum og fjöl-
breyttum bókasöfnum, og önn-
um kafinn við margháttuð bú-
störf og samankreptur af viðj-
um örðugra fjárhagsvandræða,
sem aðrir bændur nú á límum.
Margeir Jónsson.
Ullartollurinn
í Ameríku
heitir grein sem Garðar Gísla-
son hefir skrifað í Verslunar-
tíðindin. Telur blaðið rjett að
skýra lesendum sínum stuttlega
frá aðalinnihaldi hennar, sökum
þess hvað hjer er um merkilegt
mál að ræða og þýöingarmikið
fyrir íslenska bændur. Banda-
ríkjamenn hafa undanfarið keypt
mestan hluta ullarinnar íslensku
og hafa notað hana mest til
gólfdúkaiðnaðar. Var hún toll-
frjáls nú síðustu árin, síðan
nokkru fyrir strið, en þar á
undan var nokkur tollur á
henni, en þó lágur. Nú hafa
Bandaríkin tekið upp þá stefnu
sem mörg önnur ríki að
koma á hjá sjer verndartollum
til að hlynna með því að inn-
lendri framleiðslu og iðnaði og
afla sjer tekna með því og hafa
þau gengið mjög langt í þessu
og lagt háa tolla á flestar að-
íluttar vörur. Á meðal þessara
vara sem þeir hafa lagt háa
tolla á, er ullin og gekk sá toll-
ur í gildi í seplember s. 1. Er
allri ull skift í 2 flokka eftir
gæðum. Er lakari flokkurinn
tollskyldur þannig: 11 cents (cent
6l/a eyri) hvert enskt pund (9/ao
kíló) ullar, af inníluttum gær-
um, 12 cent enskt pund óþveg-
innar ullar 18 c. e. pd. hálf-
þveginnar ullar og 24 c. e. pd.
fullþveginnar ullar. Ull sem
fellur undir þenna llokk verður
tollfrjáls ef hægt er að sanna
að hún hafi verið notuð til
gólfdúkagerðar innan þriggja
ára frá innflutningsdegi. Heyrði
íslenska ullin í fyrstu undir
þenna flokk. Betri flokkur ull-
arinnar er tollskyldur þannig:
30 cent enskt pund fullþveginnar
ullar af innfluttum gærum. 31
c.e. pd. aunarar fullþveginnar ull-
ar. Ull sem til þessa flokks telst
nýtur engrar ívilnunar eða und-
anþágu. Undir þeunan flokk var
svo íslenska ullin sett. Ákvað
tollstjórnin það 26. jan. s. 1. að
öll íslensk ull sem flyttist til
Bandarikjanna eftir 26. febr.
skyldi falla undir þenna betri
flokk og tollhærri.
Tollurinn er því nú 31 cent
pr. enskt pd. og svarar það til
kr. 3,80 á kgr. og er auðsætt,
að meðan þetta helst er ekki
um neinn ullarmarkað að ræða
í Bandaríkjunum. — Er merki-
legt, að Bandaríkin skuli setja
íslensku ullina í betri flokkinn
nú þar sem þau skipuðu henni
í 3ja flokkinn nokkru fyrir
stríðið og í 2. flokk fyrst eftir
að tollurinn var settur á. Er
vonandi að takast megi að fá
þetta leiðrjett því ella horfir til
stórvandræða með söluna því
að Ameríkumenn geta ekki keypt
hana með þessum tolli og Eng-
lendingar kváðu ekki vilja gefa
mikið fyrir hana.
Bókafreg'n.
Vatuslœkuiug:ftr eftir
Pórð Sveinsson. Rvík
1923. Bókav. Guðm.
Gamalíelssonar.
Það er all-almenn skoðun, að
sjúkdómum fjölgi og heilsu þjóð-
arinnar fari hnignandi; en jafn-
framt þessu sýna þó opinberar
skýrslur að meðalæfi manna
hjer á landi lengist altaf á síð-
ari áratugum nokkurnveginn
jafnt og þjett. Af þessu virðist
helst mega draga þá ályktun/ að
margir lifi við ljelega heilsu og
sífeldar þjáningar.
Meðal þeirra sjúkdóma er
vissulega færast í vöxt er geð-
veikin. Svo er eigi að eins hjer
heldur víðast hvar meðal vest-
rænu þjóðanna og virðist svo
sem taugaveiklun af ýmsu tæi
ætli að verða eitt af hinum
miklu meinum 20. aldarinnar.
Rit það er hjer ræðir um er
alþýðufyrirl., til orðinn vegna
greinar þeirrar í Alþýðubl. er
rjeðist á Geðveikrahælið á Iíleppi
sl. vetur. Vatnslækningar hr.
Þórðar Sveinssonar hafa menn
dálítið þekt af afspurn, og þær
hafa eins og allar nýungar sætt
misjöfnum dómum.
1 fyrirlestri þessum er nú til-
raunum hans og árangri þeirra
allitarlega lýst í stuttu máli, og
virðist at því, að bæði hafi
vatnskostur þessi bjargað mörg-
um frá vitfirringu og sömuleiðis
að ýmsir aðrir kvillar hafi lagst
óvenjulega ljett á sjúklinga, er
hans hafa neytt.
Meðal kvilla þessara nefnir
læknirinn inflúensu, taugaveiki,
gikt o. m. fl. jafnvel drykkjufýsn.
Um vatnskost þenna í sam-
bandi viö geðbilun segir lækn-
irinn á 6. bls.:
»Jeg nota vatnskost á byrjun-
arstigi. Það er áreiðanlega auð-
veldast að lækna geðveikina í
byrjun . . . Jeg nota vatnskost-
inn á þann hátt, aö jeg læt sjúkl-
inginrr ekki drekka annað en heitt
vatn, eitt glas á hverjum hálf-
tíma eða klukkutíma, eftir lyst-
inni.
Þegar þessi aðferð er höfð
eru geðveikisköstin venjulega bú-
in á 10.—14.—20. degi, standa
mjög sjaldan lengur«.
Siðar í bókinni eru svo til-
færð margvísleg dæmi og eru
sum af þeim næsta furðuleg
þeim, sem altaf neyta 3ja mál-
tíða á degi hverjum æfina út.
Segir þar meðal annars frá sjúkl-
ingi einum, er hann hafði sam-
dægurs og fyrirl. var haldinn
sýnt 2 læknum úr Rvík. Hann
hafði þá lifað samfleytt f 42
daga á heitu vatni og var hraust-
ur og vel útlítandi með sljettar
kinnar og hafði fótavist.
Hjer eru ekki ástæður til að
fara nákvæmlega yfir efni bók-
arinnar, heldur vekja athygli á
henni. Bókin kostar 1 krónu og
er það ódýr bók nú á timum.
En það eitt skal sagt, að eigi
getur lesandanum dulist að hjer
sje um mjög virðingarverðar og
álitlegar tilraunir að ræða.
Hjer virðist um bæði gamalt
og nýtt að ræða. Föstur hafa
tíðkast með þjóðunum frá ó-
muna tíð. Þær hafa verið trúar-
atriði og skipað mjög veglegan
sess, og enginn skyldi álíta hje-
gómann einberan liggja þar til
grundvallar. Nú hefir Þórði
Sveinss. hugkvæmst þetta sama,
og sannprófar hann það eftir
visindalegum reglum og notar
heita vatnið ásamt föstunni til
andlegrar og likamlegrar heilsu-
bótar og má af þessu vonast
eftir verulegum árangri mann-
kyninu til heilla.
Á. M.
Jón Leifs.
Jón Leifs er maður sem veit
hvað hann vill. Þannig segir
einn músikdómari um hann ný-
lega, en þetta mun framar ööru
einkenna hann og feril hans.
Jón hefir i vetur ferðast víða
um Þýskaland og haldið or-
kesterkonserta og hefir á þeim
ferðum hlotið einróma lof merk-
ustu manna á sviði tónlistarinn-
ar. Þegar þess er gætt hve Jón
er ungur maður og eins hins
hve sá vegur er þröngur og fá-
um fær sern liggur til þess, að
kunna og geta stjórnað orkestri
er það furðulegt hve mikil afrek
J. L. hefir unnið því eftir því
lofi að dæma sem hann hefir
hlotið, er hann kominn langt
út yfir hið venjulega og stýrir
með föstum tökum erfiðustu
tónverkum með frumlegum og
sjálfstæðum skilningi og leiðir
líf í þunga og torskilda hætti i
Edduljóðum tónlistarinnar. J. L.
veit hvað hann vill þessvegna
hefir hann haldið leiðar sinnar
hvað sem hver hefir sagt. J. L.
getur það sem hann vill þess-
vegna hefir hann komist leiðar
sinnar frá einu takmarki til
annars. —
Tímiim
heldur áfram aö fara með
þau vísvitandi ósannindi og
blekkingar, að eg sje bolsivíkki.
Færir hann sig nú upp á skaftið
og segir, að eg muni hafa sótt
um að verða ritstjóri Alþýðu-
blaðsins. — Eg hef nú áður
hjer í blaðinu hrakið þetta en
skal nú bæta við dálitlu til þess
að menn sjái hve óhlutvant
þetta blað er og hve ósvífnir
þeir menn eru sem að blaðinu
standa nánast. — Skömmu eftir
að það kvisaðist í vor, að eg
mundi verða ritstjóri að þessu
blaði. fór hr. Jónas Jónsson
5. landskjörinn heim til eins
skólabróður míns hjer í bæn-
am. Sat Jónas hjá honum á
annan tima og spjallaði margt