Vörður - 04.01.1926, Blaðsíða 5

T ö R Ð U R
3
XieilFli'úLsiO
„DRnsinn í Hruna“.
Á sjötugs afmæli Indriða Ein-
arssonar, 30. apríl 1921, kom
út siðasta og mesta leikrit haus,
»Dansinn í Hruna«, og sem
margir hafa talið besta leikrit
hans að allri byggingu.
Af heimsmeisturunum hefir
hann numið byggiugarlistina í
leikritagerð, og á þjóðtrú íslend-
inga hefir hann aflað sjer ó-
þrjótandi þekkingar. Þetta tvent
hefir hjálpað honum í þann sess,
er íslenska þjóðin hefir skipað
honum meðal skálda sinna. Og
þetta er hans sterka hlið. I öll-
um leikritum hans, en þó lang
minst í Nýársnóltinni, kemur
hans veika hlið einnig skírt í
ljós: Samtölin eru víða þung og
langdregin, og persónurnar flest-
, ar dauðlegar. — Það verða lungl-
skinsnæturnar, þrumur og eld-
ingar, álfar og afturgöngur,
bannfæringar og særingar, sem
gefa verkum hans laugt líf hjá
ísl. þjóðinni, ekki síst í »Dans-
inum í Hruna«. Þar hefir hann
ríkmannlegast ausið af þjóðtrú
okkar, og jafnvel um of, í einu
leikrili, en þar nýtur hann bygg-
ingarlistar sinnar. í þvi leikriti
befir hann einnig skapað bestar
persónur, og þær sem lengst
munu lifa. En víða eru samtöl
langdregin og fylt með ýmsu,
sem ekki kemur máli við og
er skotið fram hjá marki. Og
enginn efi er á því, að hið
bundna form gerir leikinn þyngri
en ella hefði hann orðið, því
höf. viröist ekki ráða fullkom-
lega við það. Fyrir þetta reynir
víða mikið á leikendur.
l*að má ætla, að »Dansinn í
Hruna« sje orðinn þjóðkunnur,
og því óþarít að rekja efni leiks-
ins bjer. En fleslum mun hafa
þótt ótrúlegt, er það frjeltist, að
Leikfjelag Reykjavíkur ætlaði
kveða um náltúruna og átthaga
sína, sólarlag, græuar grundir,
lóukvak og lækjauið. Feir yrkja
ættjarðarkvæði og gefa heilræði.
Hjá þeim finnast engar »futur-
ískar kveldstemningar«.
Mun jeg uú víkja að bókum
þeirra í þeirri röð, er jeg taldi
þær hjer að frarnan.
Halldór Helgason bóndi á
Ásbjarnarstöðum mun vera kunn-
astur þessara manna af kveð-
skap sínum. Er langt síðan að
Ijóð eftir hann tóku að birtast
öðru hvoru, og eru kvæði hans
fyrir löngu hjeraðskunn.
Halldór ann náttúrunni og
átthögum sínum og ættjörð og
tignar í ljóðum sínum. Hanner
þar oftast mjúkur og þýður, en
óviða gætir nýrra leiftra í hugs-
un og máli. Hann fer hjer gaml-
ar götur, og verður því síður
■villugjarnt, en uemur ekki held-
»r ný lönd.
Sú hlið ljóða hans, sem að
mannllfinu snýr, er að ýmsu
öunur, og að mínu áliti merk-
ari. íh’átt fyrir hvatir og heil-
ræði, sem að vísu eru góð og
gild, en Halidór Kiljan myndi
kalla »hundalgeng lífssannindi«,
gætir hjer yfirleitt meiri skerpu
og fruinleika en í hintim kvæð-
um hans. Samúð hans með oln-
að sýna hann nú um jólin.
Flestum mun hafa fundist ó-
hugsandi að hann yrði sýndur
fyr en þjóðleikhúsið yrði reist,
og þá að sjálfsögðu fyrsta leik-
ritið, sem þar yrði sýnt.
Áhrif leiksins eru mjög undir
því komin, að leiksviðið full-
nægi kröfum hans. Og þó flest-
ar persónurnar sjeu ekki »stór-
ar«, þá eru mörg hlutverkin
erfið; of mörg til þess, að Leik-
fjelagið hafi nú sem stendur
þeim kröftum á að skipa, er
sjeu hæfir í þau öll. Enda reynd-
ist þaö svo, að Leikfjelagið
reisti sjer huröarás um öxl. Og
er það illa farið, að það skuli
bitna á jafn áhrifamiklu leikriti
og »Dansinn í Hruna« gæti
verið á góðu leiksviði, með góð-
um leikendum.
Sýning fyrsta þáttar lekst
furðanjega, eftir því, sem um
er að gera, og vantar þó mikið
á, að leiksviðið sje nægilega
rúmgott; en tjöldiu eru falleg
og málurunum til sóma. Sam-
Jeikurinn er þar all góður,
en söngvararnir, að Ógaut-
an undanskyldum, eru alt of
staurslegir og lausir við að
skilja hlutverk sitt.
Mér finst misráðið að sleppa
niðurlagi þáltarins, er fólkið
týnist tvent og tvent »út í lund«.
Bæði er þaö, að margt er það
i leiknum, sem ekki síður gæti
hneykslað þá, sem veiklaðir eru,
(ef verið er að synda fyrir það)
og eins hitt, að leikhúsin eiga
ekki að ganga inn á þá braut
að þóknast tepruskap manna.
Og þetta niðurlag bregður ein-
mitt upp einkennilegri, en sjálf-
sagt sannri mynd frá tímum
þeira er leikurinn gerist á.
Annar þáttur leikritsins er
slórfenglegastur. Þar rekur hver
særingin aðra, — siðast særir
Gottskálk fram útburð, — fylgju
sína. Áhrif þess þáttar myndu
ósvikin ef allur útbúnaður og
meðferð leikenda væri full-
komið.
bogabörnum lífsins gerir þessi
kvæði hans ádeilukend, og sú
hlið kveðskapar virðist einmitt
láta honum vel. Hnittni bregð-
ur fyrir á stöku stöðum, og er
slíkt sjaldgæft vor á meðal. Jeg
vil í þessu sambandi benda á
kvæðin: »1 kirkjugaröi«, »Jöfn-
uður«, »Kölski á kirkjuburst«,
og »Frá neðri vígstöðvunum«.
Skylt er að geta þess, að»þula«
hans er á köflum fallegt ogljóð-
rænt kvæði, enda þótt eigi geti
hún talst f þessum síðasta flokki.
Stökur allmargar eru í bókinni
og sumar dágóðar, en óspar er
Halldór á rúm fyrir þær, eða
svo mundi hafa þótt um oss þá
yngri.
Eigi skortir Halldórhagmælsku,
og er rímsnið kvæðanna óað-
finnaulegt. Ekki eru þó kvæði
hans laus við smekkleysur I
orðavali og samsetning, en ekki
verður það talið höfuðgalli. Og
þrátt fyrir alt bera kostir bók-
arinnar það með sjer, að hjer
er skáld, sem ytri aðstæður hafa
hamlað frá betra árangri.
Næst koma þá »Ljóðmæli«
Guðm. Björnssonar sýslumanns.
Mjer hefir verið svo sagt, að
hann muni einkum hafa ort
þessi kvæði á síðari árum, enda
virðast þau bera vott um að
Sá þáttur verður algerlega á-
hrifalaus. En jafnvel á þessu
leiksviði hefði átt að vera hægt
að láta sýnirnar verða betri.
Einkum er það þó útburðurinn,
er benda verður á. Sá kafli
leiksins er alt of stórfenglegur
og rammur til þess, að hann
sje að ástæðulausu eyðilagöur
með því að stilla upp brúðu(?)
inni á leiksviðinu, í stað þess
að láta barn leika.
Sama má segja um vofurnar
í kirkjunni (sem mjer virðist of-
aukiö í leiknum). f*ær verða á-
hrifalausar, bæði fyrir búning,
göngulag og málróm, nema helst
Salgerður. Fyrir þessar misfell-
ur hrifur leikurinn ekki áhorf-
endur. t*eir vilja sjá vofurnar
sökkva og koma upp um gólfið
og það ætti að vera hægt. Og
þeir vilja finna dauðagustinn af
þeim, og það ætti líka að geta
tekist með rjettu gerfi. —
Fyrir kirkjugarðinn er leik-
sviðið alt of litið, enda er hon-
um mjög ábótavant, og dregur
það vitanlega úr áhrifum hins
vilta dans kirkjufólksins, sem
þó að likindum hefir gripið á-
horfendur föstuslum tökum,
þrátt fyrir umhverfið. Auk heild-
argallanna á leiksýningu þessari,
bar nokkuð á smáyfirsjónum.
Vil jeg einkum benda á þrjár
slíkar yfirsjónir, er komu ónota-
lega við mann: Stúlkan, sem
kemur inn i kirkjuna með Sól-
veigu, til að kveikja á kertun-
um, á að beygja knje sin fyrir
helgimyndunum. Hún gerir það
eins og stúlka, sem býður herra
í dans.
Þegar Sólveig sjer skuggann,
sem kirkjan kastar út i geim-
inn, þá bendir hún á hann þeim
megin við kirkjuna, sem að
tunglinu veit.
Nóttina, sem kirkjan sekkur,
er heiður himin og hjarn á
jörðu. Rað er íslensk vetrarnótt.
þó er flest kirkjufólkið fáklætt
úti í kirkjugarðinum, eins og á
sumardegi væri, — og jafnvel
svo sje. Par ber meira á karl-
mannlegu þreki og staðfastri
lífsskoðun en hita og leit æsk-
unnar. Eins og Halldór Helga-
son, sækir hann oftast yrkisefni
sin i átthaga sina og íslenska
náttúru, eða hann leiðir fram
almenn hugtök í líkingabúningi.
F*rek og bjartsýni felst að baki
þessara kvæða, en hins vegar
hættir skáldinu allmjög til að
ofhlaða búningþeirra meðmörg-
um og sterkum myndum og í-
burðarmiklum hávaðaorðum.
Hann missir um of sjónar á
hinni heilögu einfeldni listarinn-
ar. Stökur hans, sem eru marg-
ar, eru yfirleitt betri að þessu
leyti, og góð þykir hún þessi,
enda landfleyg orðin:
Pegar yfir skeflir skafl,
skaflinn hels og nauða,
hann við Ægi teflir tafl
taflið lífs og dauða.
Erfiljóö allmörg eru í bók-
inni. Hafa þau löngum verið
lílill innblásturskveðskapur, en
þó er hjer á meðal þeirra besta
ltvæði bókarinnar, eftirmæli um
Þórð Pálsson Iækni. Það er ein-
falt, látlaust og fallegt kvæði.
Þá kein jeg loks að siðustu
bókinni: ,Bláskógum‘ Jóns Magn-
ússonar. Hann mun vera fædd-
ur og upprunninn úr Borgar-
sjást þar sveilastúlkur á þunn-
um silkikjólum. Alt þetta eru
yfirsjónir, sem auðvelt er að
sneiða hjá, — en gera ótrúlega
mikið til að draga úr áhrifum
leiksins.
Furðu vel tókst sýningin, er
kirkjan sekkur, betur en menn
alment munu hafa búist við.
Með rjettu hefir Hláðgerður
verið talin best gerða kvenper-
sónan i leikritum Indriða Ein-
arssonar og sú, er lengst myndi
lifa. Hún gengur á glóðum ást-
ar og afbrýðisemi, og oft og
tíðum á takmörkum vits og ó-
vits. Hún er vandleikin. Og frú
Guðrúnu Indriðadótlurtekstekki
að gera hana það á leiksviði er
hún hefir oröið i huga manns
við lestur leikritsins. Hún leik-
ur hana ekki af lifi og sál, og
á köflum litlaust, t. d. er hún
heyrir rödd Tristans á kirkju-
glugganum og svarar honum.
Þegar svarið er búið, deltur
leikurinn niður. Hún er ekki
Hlaðgerður næstu augnablikin,
þar til hún svarar Lárenz. Attur
á móti leikur hún vel er hún
skriftar, og prýðilega er hún fer
úr kirkjunni og segir við Lár-
enz: »Þú talar við mig, LáreDZ,
ef þú tapar«.
Unu leikur ungfrú Emelía Ind-
riðadóttir, og gerir úr henni sjer-
kennilega og heilsteypta persónu.
En mér finst sú Una ókunnug
og óviðfeldin, og mjer finst
vanta mikið á að frk. Emilía
skili þessu hlutverki eins vel og
Björgu í Tengdamömmu, er hún
ljek snildarvel. Veigaminni hlut-
verk . eru Fríður og Sólveig.
Frú Soffia Kuaran leikur Fríði,
og nær viða glæsimensku og
stolti hennar. í kirkjusjónhverf-
ingunni, er hún reynir að tæla
Lárenz og böðulsöxin er reidd
yfir höfði hermar, hygg jeg að
hún hafi komist lengst i þvi að
sýna ófalska, lifandi list. Mun
angistin í svip hennar lengi
verða áhorfendum minnisstæð.
firði, en að mestu uppalinn
waustan fjalls«, í Þingvallasveit-
inni, og þangað sækir hann nafn
bókarinnar og efni í mörg kvæði
sín. Hann mun hafa orðið að
bjargast upp á eigin spýtur og
farið skólamentunar á mis,
Kvæði hans bera þó lítinn vott
um lífskjör hans. Hann er á-
nægður með lifið, eins og það
er, og yrkir felt og sljett, eigi
síður mörgum þeim, er lærðir
kallast.
Jeg hika eigi við, að hinum
tveim fyrtöldutn skáldum ólöst-
uðum, að telja ljóð Jóns Magn-
ússonar fremst. Bæði er það, að
þau taka binum að ýmsu fram,
en hitt er þó meira um vert, að
þau benda fram til meiri og
þroskaðri listar. Smekkvisi hans
er yfirleitt mikil og meðferð
hans á yrkisefninu góð, þótt
enginn stormur standi af hon-
um, nje heldur geti hann talist
sjerlega frumlegur 1 efnisvali.
Jeg vil nefna hjer sjerstaklega
eitt kvæði hans, «Skallagiimur«.
Skáldið segir frábúsýslu Skalla-
grims og ferð hans á marar-
botn eftir steininum mikfa.
Kvæðinu lýkur þannig :
Grimur á sjer engan maka;
um hann gneistar hrökkva og braka
Ungfrú Arndls Björnsdótlir
leikur Sólveigu betur en fyrri
hlutverk sín. Henni er að fara
fram. Það eru víða góð tilþrif í
leik hennar.
Friðfinnur (Gottskálk í Berg-
hyl) og Ágúst Kvaran (Ógaut-
an) leika báðir mjög vel. Pó er
Friðfinnur ekki »heima hjá sjer«
í þessu hlutverki, og gerfið er
ekki gott. Svipurinn þyrfti að
vera betur í samræmi við innra
mann Gottskálks.
Ágúst Kvaran leikur ósvikinn
Ógautan (djöfulinn sjálfan) og
mun hann lengi lifa í minnum
manna, einkum það augnablikið,
er hann heldur í hurðarhring
kirkjunnar, og kveður með djöf-
ullegri sigurgleði;
»Held jeg mjer i huröarhring,
hver sem þaö vill lasta.
Nú hafa kappar kveðið i hriug,
kemur til kasta, —
kemur til minna kasta«.
Eða er hann stekkur út úr
kirkjunni undan krossmarki
Lárenzar. Og mikill munur er
á leik hans í fyrsta þætti, er
hann syngur á steininum, og
hinna, sem áður syngja þar.
Indriði Waage (Lárenz) og
Brynjólfur Jóhannesson (Stefán
biskup) hafa baðir hlutverk, sem
þeim er ofurefli. Peir hafa báðir
sýnt leikarahæfileika í vissum
hlutverkum, en hjer njóta þeir
sin ekki.
Lárenz verður að vera glæsi-
menni, annars er það óhugs-
andi, að konur eins og Hlað-
gerður og Fríður sækist eftir
ást hans. Indriði Waage er ekki
nægilega karlmannlegur til að
ná þeirri glæsimensku. Röddin
og hreyfingar hans á leiksviði
eiga heldur ekki heima i þessu
hlutverki. Samt sem áður tekst
leikur hans vel, — og á köflum
prýðilega, — er hann verst
kölska innan við gráturnar.
Stefán biskup vantar og mynd-
ugleik þann hjá Brynjólfi, er
kemur fólki til að skjálfa af ótta
við hann. Einkum eru það áhrif
Lengi hann við steininn stendur,
stáliö móta garpsins hendur.
Þetla hefði einhver látið ó-
gert. Þeir hefðu líklega sumir
þurft að ganga frá Skallagrími
dauðum og heygðum og komið
síðan með nokkurra erinda við-
bót um karlmensku feðrannaog
afturför niðjanna. En Jón hefir
valið sjer hið góða hlutskiflið.
Hann skilur hjer við Skalla-
grím ljóslifandi, mikinn ogmátt-
ugan, og lætur lesandann um á-
lyktanir og sðmanbuið.
Jeg vil ennfremurnefnakvæöi
sem »B!áskógar«, fyrsta kvæði
bókarinnar, sem er ferskt og
fallegt náttúrukvæði, »Þorkell
þurrafrost«, »Þrælar Ingólfs« og
eftirmæli um Elku Björnsdóttir
o. fl. Þessi kvæði eru öll falleg
og smekkleg og svo er um fleiri.
Nokkuð ber á endurtekning-
um í orðavali hjá höf., og ókost
má það telja, að hann hefir tek-
ið altof mikið af stökum sínum
upp í bókina. Þær eru yfirleitt
ljelegri en kvæðin og auka sist
á gildi bókarinnar. En yflrleitt
er bókin skáldinu til sóma og
gefur góðar vonir um framtið
hans.
M. Á.