Vörður - 24.04.1926, Blaðsíða 1

Rifstjóri og ábyrgO
.armaður'' \_
Kristján Aít)éri$óii
TjlitgdtttCjB..
VORÐUR
Útgrefandi : IMUðstjörn íha.ldlsíloí<.lfsííxiís.
Aísreiðslu- og inn-
v. heimtumaður '
Ásgéir Magnússon
'. AennanjE'
IV ar.
Reykjavík 24. april 1926.
18. blað.
Þjóðleikhúsið,
Þess ber að krefjast af Al-
|)ingi, að jafnframt því sem það
fyrst og fremst beinir hug og
kröftum að úrlausn þeirra mála
er varða atvinnulíf vort og rík-
isbúskap, þá sýni það að stað-
aldri áhuga á að búa í hagirm
fyrir íslenska ménningu. Þess
ber að vænta að þeir menn,
sem þjóðin hefir Irúað fyrir
valdinu, fyrir öríögum sínum,
haíi lifandi skilning á því, að á
voru landi verður öll æðri menn-
ing að eiga að bakhjarli sterk-
an stuðning löggjafar- og fjár-
veitingavaldsins, að því sem afl-
ast til þjóðarbúsins fram yfir
það, sem til þarf að halda í oss
lífinu — því ber fyrst ogfremst
að verja til þess að manna og
menta þjóðina, að gera hana
vitrari og fegurri að hugsunar-
hætti og líferni.
Á síðasta mannsaldri, hefir
orðið sú breyting á högum og
ráði þjóðarinnar, að bæirnirhafa
stórurn aukist, en fækkað hlut-
fallslega í sveitunum. í Reykja-
vík býr nú einn fimti hluti
landsmanna, hún er orðin fyrsti
vísir til borgar á íslandi.
Menn greinir á um hve heilla-
vænleg þessi breyting sje, en
hitt hlýtur öllum að vera ljóst,
að úr því sem komið er verð-
ur það eitt af höfuðverkefnum
núlifandi kynslóðar, að skapa
nýja menningu í landinu — ís-
lenska bæjarmenningu. Hún
verður að hefjast og eiga sjer
miðstöð í Reykjavík. Vjer verð-
um að gera höfuðstað vorn að
þ)óðlegum menningarb&j, en tvær
stofnanir bljóta að eiga stærst-
an þátt í því — háskólinn og
þjóðleikhúsið.
Fyrir nokkrum árum var með
Jögum ákveðið að stofna þjóð-
leikhús og því lagður til skemt-
anaskatturinn í stærstu kaup-
túnunum. Þegar þjóðleikhússjóð-
urinn er orðinn svo stór, að
hægt er að reisa leikhús fyrir
liann, þá verður það gert og
síðan á skemtanaskatturinn að
borga tekjuhailann af rekstri
þess. Hugmyndin var frá Ind-
riða Einarssyni, en Jónasi Jóns-
syni frá Hrifla var mest að þakka
að þingið aðhyltist hana. Vega
afskifti hans af þjóðleikhúsmál-
inu þungt á metaskálunumgegn
öllu því, sem miður hefir verið
um framkomu hans í opinberu
lífi.
Skemtanaskatturinn úr þeim
kauptúnum, sem hafa 1500 i-
búa eða fleiri, netnur 40—50
Þús. kr. á ári. I>að er sýnilegt,
að ef tekjur þjóðleikhússjóðsins
verða ekki auknar frá því sem
nu er> þá mim verða margra
ara bið eftir leikhúsinu og því
sjeð fyrir of litlu fje, þegar það
er tekið til starfa. En svo erfið
eru kjör leiklistarinnar íReykja-
vík, að stofnun leikbússins má
ekki dragast lengi. Húsið, sem
nú er leikið í, er allsendis óvið-
unandi og Leikfjelag Reykjavík-
ur getur t. d. ekki eignast hús-
gögn í eina stofu á leiksviði, af
því að það hefir ekki umráð
yfir neinni geymslu, sem rúmi
þau.
Til þess" að flýta fyrir þjóð-
leikhúsinu og tryggja framtíð
þess, hafa sex þingmenn í Nd.,
þeir Árni Jónsson, Jakob Möller,
Tryggvi Pórhallsson, Olafur Thors,
Magnús Jónsson og Ásgeir Ás-
geirsson flutt frv. um breytingar
á lögunum um skemtanaskatt-
inn, sem miða að því að auka
tekjurnar af honum. Samkvæmt
því á að greiða skattinn í öll-
um kauptúnum, sem hafa 500
ibúa eða fleiri. Ennfremur eru í
frv. ákvæði er tiyggja það, að
dansleikar verði skattskyldir, en
samkvæmt núgildandi lögum eru
þeir nálega allir undanþegnir
skatti.
Hvað er nú um þá hugmynd
að segja, að leikhúsið skuli
stofnsett og rekið fyrir tekjur
af skemtanaskatti í kauptúnum
landsins? Hún virðist í alla
staði rjettmæt og heppileg.
Skemtanaskattur er sennilega
einhver rjettlátasti skattur sem
hægt er að hugsa sjer. Og
sanngirni mælir með því, að
leikhúsið sje kostað af kaup-
túnunum í landinu, fremur öðr-
um landshlutum. — í flestum
kauptúnum út um land er leik-
list iðkuð meira og minna, hún
mun taka framförum og eflast
þegar til verður sá skóli, sú
fyrirmynd, sem þjóðleikhúsið
hlýtur að verða. Hún mun á
margan hátt njóta góðs af leik-
húsinu og gera má ráð fyiir,
að leikkraftar þess sýni að
staðaldri list sina í bæjunum
út um land um sumartímann.
Starf þjóðleikhússins verður til-
raun til þess að styrkja bæjar-
menningu á íslandi. í öllum
kaupstöðum landsins mun gæta
áhrifanna af vaxandi menning
í Reykjavík og því er rjett að
þeir leggi henni lið sitt.
En úr þvi að sú stefna hefir
verið tekin, að kosta þjóðleik-
húsið af skemtanaskatli, þí( er
auðvitað ekkert rjettlæti í því,
að leggja hann að eins á örfáa
stærstu bæina. Er nokkur sann-
girni í því, að leggja skatt á
skemtanir á Akureyri og Isa-
firði, en hlífa öilum bió-sýning-
unum og dansleikjunum á
Siglufirði?
Því miður virðist skemtana-
skatturinn ætla að verða ágrein-
ingsefni á þessu þingi. Sjö þing-
menn íjNd., þeir Sigurjón Jóns-
son, Jörundur Brynjólfssan, Pjetur
Ollesen, Jón Sigurdsson, Pjetur
Pórðarson, Soeinn Ólafsson og
Hákon Kristófersson flytja breyt-
ingartillögu þess efnis, að skatt-
inn skuli leggja á í þeim kaup-
túnum einum, sem hafa 4000
íbúa eða fleiri — m. ö. o. í
Reykjavík einni. »
Það er auðvitað rjettmætt, að
Reykjavík leggi meira af mörk-
um til leikhússins en aðrir
landshlutar — enda gerir hún
það samkvæmt, núgildandi lög-
um, því hjer er skemtanalíf
margfalt meira en í nokkrum
öðrum bæ á landinu. En ætlast
tillögumennirnir sjö til þess, að
Reykjavík ein beri allan kostnað
af leikhúsinu — eða eru þeir
þess reiðubúnir, að beita sjer á
þessu þingi fyrir fjárframlagi í
þjóðleikhús-sjóðinn úr rikis-
sjóði, svo háu sem tap hans
nemur, ef tillaga þeirra verður
samþykt?
Ef þeir eru það ekki, þá er
iillaga þeirra tilraun til þess, að
tefja fyrir stofnun þjóðleikhúss-
ins um nokkra áratugi, og gera
framtíð þess óglæsilegri og ó-
vissari, en menn hafagert sjer
vonir um að hún gæti orðið.
Ef þeir eru það ekki, þá er
það vottur þess, að þeir skilja
ekki að það er alþjóðarmál, al-
þjóðar lífsnauðsyn, að gera
höfuðstað íslands að frjóvum
og vel ræktuðum gróðurreit
tímaborinnar æðri menningar
— að sterku ogheilbrigðu hjarta
vors andlega lífs, senor veitir
næringu út í allar æðar þjóðar-
líkamans.
Ef þeir eru það ekki, þá
ættu þeir, til þess að vera sjálf-
um sjer samkvæmir, að flytja
tillögu um, að framvegis skuli
Reykjavík ein bera allan kostn-
að af háskólanum, landsbóka-
safninu o. s. frv.
Ef þeir eru það ekki, þá er
tillaga þeirra sprottin af þröng-
sýni og hreppa-sjerhlífni, og
bendir til litillar umhyggju fyr-
ir vexti íslenskrar menningar.
En nú er að bíða átekta, og
sjá hverja framtíð tillögumenn
ætla þjóðleikhússmálinu.
Ef þetta þing gerir nokkuð i
málinu, þá á það að sjá leik-
húss-sjóðnum fyrir auknum
tekjum, en síst að skerða hlut
hans.
K. A.
Cjri»il£l£la.ncl.
Danmerkurkvikmyndin, semtek-
in hefir verið að tilhlutun danska
utanríkisráðuneytisins og sýnir
þjóðlíf, atvinnuvegi, borgir og
landslög í Danmörku, var sýnd
hjer fyrsta sinni á mánudag og
boðið þangað stjórn, þingi, bæj-
arstjórn o. fl. Myndin var hin
skemtilegasta og fróðlegasta og
gaf góða hugmynd um Dan-
niörku. Verður hún sýnd víðs-
vegar um heim.
Spáni, ítalíu og Giikklandi er nú stjórnað af alræðismönnum.
Nýlega fór fram forsetakosning á Grikklandi. Kosningalöggjöfin
og kosningaaðferðin höfðu áður verið »endurbætt«, eftir fyrir-
myndum frá ítalíu, og Pangalos
general var kosinn með miklum
meiri hluta atkvæða.
Nokkrum dögúm eftir að
kosningarnar fóru fram, var
gerð tilraun til byltingar í
Grikklandi. Nokkur hluti hers-
ins i Saloniki gerði uppreisn,
krafðist þess að Pangalos legði
niður völd, og að ný forseta-
kosning færi fram hið bráðasta.
Hótuðu uppreísnarmenn að
skjóta á Saloniki, ef kröfur
þeirra væru ekki teknar til
greina. Var þessi hótun því
harðneskjulegri sem bærinn var
algerlega á valdi uppreistar-
manna. Höfðu þeir sest að í
öllum opinberum byggingum
og skipað herliði á hæðirnar kringum bæinn. — En áður en þeir
höfðu efnt hótun sína, hafði stjórnin sent flotann frá Piræus til
Saloniki og hóf hann þegar skothríð á borgina. Gáfust upp-
reisnarmenn þá von bráðar upp og voru forkólfar þeirra handteknir.
Skömmu síðar talaði Pangalos á stórum fundi i Aþenu og
sagði að uppreistin væri siðustu dauðateygjur hins pólitíska
flokkadráttar. Enginn mýndi framar dirfast að stofna til byltingar.
Hin misheppnaða uppreisn sannaði, að það væri vilji þjóðarinnar
að friður hjeldist í landinu og að hin rikjandi stjórn sæti áfiarn
að völdum.
Pangalos.
Áf dönskum iandbúnaði,
Frá aldamótum hefir smábýla-
ræktin í Danmörku verið eitt af
aðal áhugamálum þings og stjórn-
ar. Lðgin frá 24. mars 1899 um smá-
býlaræktun hafa reynst hin ágæt-
asta lyftistÖDg dönskum landbún-
aði. Þeim heflr oft verið breyttsið-
an og allar breytingarnar hafamið-
að að því, að bæta lánskjörin og
auka fjárframlagið frá hinu opin-
bera til hægðarauka fyrir smábænd-
ur. Pýðingarmestu breyticgarnar á
lögum þessum voru gerðar 1921 og
1922. Til byggingarkostnaðar hefir
rikð lagt fram eftir peim lðgum 12
milj. kr. árlega sem beinan styrk.
Upphæö lána eftir þessum lög-
um og ríkisstyrkir ákveðast afland-
búnaðarráðherranum í samráði við
fjárveitinganefndir pingsins.
Frá pví um aldamót til ársins
1923 hafa Danir komið á fót 10,825
smábýlum. Lán og styrkir úr rikis-
sjóði til þeirra nema 76 milj. kr.,
með viðbótarláni að upphæð
12,333,333 kr.
Lánin og styrkirnir, er ríkið heflr
veiti til búnaðarframkvæmda, hafa
borið margfaldan ávöxt og afurða-
magn landbúnaðarins aukist mjög
siðustu árin.
1925 voru ílutt út lifandi dýr fyr-
ir 50 milj. Jjr., sláturafurðir fyrir
581 milj. kr., smjörbúsafurðir fyrir
616 milj. kr. og egg fyrir 123 milj.
kr. Útfluttar landbúnaðar afurðir
árið 1925 hafa pá numið alls 1370
milj. kr.
Alifuglaræktin er góð tekjugrein
fyrir danska bændur, og hún fer í
vöxt með hverju ári. 1914 var í
Danmörku á 15. milj. hænsni, en
1924 20,286 þús.
A síðustu árum hefir minkað
markaður í Bretlandi fyrir landbún-
aðarafurðir Daná, sem sjá má af
þvi, að 1913 fór 93,3> af útfl. land-
búnaðarafurðum til Bretlands, 1923
—24 80,9»/o og 1924—25 69,9°/o. Aftur
á móti hefir útfl. til Pýskalands
aukist. 1913 fór til Pýskalands 1,4°/»
af útfluttum landbúnaðarafurðum
1923-24 5,4"/o og 1924—25 24,l°/o.
Seinna mun jeg skrifa um smá-
bylarækt Dana, sem verður að telj-
ast einsdæmi i sögu landbúnaðar-
framkvæmda í Evrópu.
Sig. Sigurðsson,
frá Kálfafelli.
Tryggvi Þórhallsson hefir verið
dæmdur til þess að greiða Garð-
ari Gislasyni stórkpm. 25 þús.
kr. í skaðabætur fyrir ummæli
sem hann hefir haft um hesta-
kaup G. G. í blaði sínu. Auk
þess á Tr. P. að greíða 300 kr.
sekt í landssjóð og 300 kr. í
skaðabætur.
Páll Sveinsson hefir verið skip-
aður fastur kennari við Menta-
skólann.
Björgiinarskipið Geir er aftur
komið til lslands og hefir und-
anfarið verið suður í Grinda-
vik til að rannsaka hvort hægt
myndi að ná »Ásu« út.
Dánarfregnir. Jakob Jónsson
(f. 1870) verslunarstjóri Duus-
verslunar ljest úr heilablóðfalli
19. þ. m. —Frú Maria Ámunda-
son (f. 1863), ekkja Ólafs heit.
Ámundasonar kaupmanns, en
dóttir Ole Finsens póstmeistara,
andaðist 18. þ. m. hjer í bæ.
Prestskosning í Dvergasteins-
prestakalli fór þannig, að Sveinn
Víkingur Grimsson var kosinn
með 369 atkv., en SigurjónJóns-
son fjekk 149 atkv.