Vörður - 31.07.1926, Blaðsíða 2

o
V O R Ð U R
Máttur $ólar.
Fyrirlestur eftir Jónas Kristjánsson lækni.
Framhald.
Á hinum síðustu árum hafa
menn orðið margs vísari um
þau efni, sem á útlendu máli
eru kclluð „Vitamina“, en sem
jeg kalla hjer lífgjafaefni. Af
þeim eru nú þektar 4 tegundir.
Lífgjafaefnin koma fyrir í blað-
grænku allra jurta og grasa.
Þaðan fá dýrin þau. Þau safn-
ast saman í líkama þeirra og
koma fyrir í mjólkinni, svo ung-
viðin fá strax með móðurmjólk-
inni nægilegt af lífgjafaefnum
sjer til vaxtar og þrifa. Sýnir
þetta meðal annars hversu nátt-
úran er hög og forsjál í búskap
sínum.
í öllum korntegundum og á-
vöxtum er rneira og minna af
lífgjafaefnum, og koma þau
næstum eingöngu fyrir undir
hýðinu á korninu eða ávöxtun-
um. En hvað er svo þetta, sem
við köllum „lífgjafaefni", þetta
kynjasamband eða kynjaefni,
sem er næstum því álíka nauð-
synlegt fyrir alt, sem lífsanda
dregur, og sjálft lífsloftið eða
sólarljósið? Þessu er að miklu
lejdi ósvarað enn þá. Það er
langt frá því að vísindin hafi
rannsakað það til hlítar. En
ekki virðist nein fjarstæða að
segja, að vitamina eða lífgjafa-
efni sjeu að miklu leyti „mate-
rialiserað“ sólarljós eða sólar-
geislar í föstu formi og bundn-
ir í efni. Lífgjafaefnin hafa
sams konar þýðingu fyrir þrif
líkamans og sólargeislarnir á
líkamann og umhverfi han§.
Því það er þegar löngu kunn-
ugt, að ekkert dýr lifir til lengd-
ar ef lífgjafaefnin eru annað
hvort tekin burtu úr fæðunni
eða eyðilögð á einn eða annan
Eftir Helga Hermann
Til þessa hefur varla verið
nema um einn iðnskóla að
ræða hjer á landi, Iðnskólann í
Reykjavík. Að vísu eru haldin
iðnaðarnámskeið á Akureyri og
Isafirði, en aðeins stuttan tíma
og aðallega til að kenna teikn-
ingu.
Skólinn hjer í Reykjavík er
4 ára kvöldskóli, sem hefur
verið haldinn frá kl. 6 til 10
síðdegis. Nemendurnir eru iðn-
nemar, 15—25 ára að aldri og
flestir þó unglingar innan við
tvítugt, sem fara til vinnu
sinnar kl. 6—8 á morgnana
og hætta kl. 5—6 á kvöldin.
Margir þeirra eiga langt heim
til sín og eiga fullerfitt með
að komast heim til að hafa
fataskifti og þvo sjer og síðan
niður í skóla á einum klukku-
tíma. Og víst er um það, að
margir þeirra hafa ekki tíma
til þess að borða áður en þeir
koma í skólann. Þeir koma
því þangað þreyttir eftir 10
tíma vinnu, oft svangir og hálf-
illa þvegnir, og jafnvel hálf-
hátt. Það er kunnugt, að líf
gjafaefnin hafa vald á eðlileg-
um vexti og þrifum ungra dýra,
og stjórna yfir höfuð efnasskift-
um líkamans, svo lífsbruni allra
dýra verður á hverfanda hveli
ef fæða þeirra inniheldur ekki
nægilega mikið af þessum lífs-
elexír.
Sólargeislarnir eða sólarork-
an verkar því á menn og mál-
leysingja ,á tvenns konar hátt,
eða bæði útvortis og innvbrtis,
bæði með beinni útvortis geisl-
un og svo með innvórtis-geisl-
un fyrir áhrif lífgjafaefnanna í
fæðunni. Áhrif sólargeislanna
verða þannig á allan líkamann
í heild sinni. Menn, dýr og jurt
ir, eða alt lifandi, er til orðið
fyrir áhrif sólarorkunnar. Þa£
má svo að orði kveða, að mað-
urinn sje genginn út úr sólar-
ljósinu. Það er líka sólarljósið,
sem fóstrar hann og fóðrar og
elur önn fyrir honum á alla
lund meðan hann lifir.
Það er því næsta aðgæsluvert,
að maturinn sem vjer neytum
sje hreinn og heilnæmur, og
ekki sviptur þeim eiginleikum
og efnasamböndum, er hannn
hefir þegar hann kemur úi
verksmiðju sólarljóssins. Því
sje sólarorkan deydd eða eydc
í jurtum, ávöxtum eða kjöti a
dýrum áður en þess er neytt,
þá er hætta á ferðurn fyrir þann
er neytir. Náttúran, móðir vor,
líður það ekki óhengt, að mat-
reiðslan gangi í öfuga átt við
það, sem hún hefir til ætlast.
Matreiðslan verður að stefna
að því, að maturinn verði ljett-
meltanlegri en áður, en sleppi
alls ekki eða missi þau efni og
þá eiginleika, sem nauðsynleg-
Eíríksson verkfræðing.
syfjaðir líka. Jeg hygg, að fæst-
ir geti búist við því, að nem-
endurnir geti verið skarpir, at-
hugulir og áhugasamir með
svona undirbúningi undir tim-
ana, og notin af kenslunni
hljóta þá líka að verða eftir
því. Á hinn bóginn er það þó
aðdáunarvert, þegar þess er
gætt, sem að framan er sagt,
hve langt margir af nemendun-
um komast með sjerstökum á-
huga og ástundun.
Námsgreinirnar hjer hafa
verið teikning (undirbúnings-
teikning og iðnteikning), reikn-
ingur (mestmegnis almennur),
íslenska, danska, þýska, enska
og lítilsháttar burðarþolsfræði
fyrir smiði. Fullur helmingur
af kenslustundum skólans fer
þannig til þess að veita almenna
fræðslu, sem nemendurnir ættu
að mestu leyti að vera búnir
að fá í barnaskólunum. í þess
stað kunna þeir sumir hvorki
að lesa nje að skrifa nafnið
sitt, svo að rjett sje stafað,
þegar þeir koma í skólann, að
ir eru fyrir þrif og heilsu
manna. Ef matreiðslan er af
engri þekkingu framin, getur
svo farið að hún gangi í öfuga
átt við það, sem vera á. Þá get-
ur svo farið, að heilnæmur mat-
ur verði að eitri, sem deyðir.
Má í þessu sambandi benda á
„alkoholið“, sem búið er til úr
sólþrungnum ávöxtum náttúr-
unnar, en við vínbruggunina
verður að svæsnasta eitri, eitri,
sem verkar eyðileggjandi og
deyðandi á alt líf, ef „alkoholið“
nær að verka á það lengi eða
lítið þynt.
Þrennt er það, sem ræður og
ráðið hefir í allri matargjörð
hjá oss íslendingum hingað til,
Má þar fyrst til telja gamlar
venjur, þá þekkingu og venju L
matargjörð, sem gengið hefir
að erfðum frá kynslóð til kyn-
slóðar. Má gefa henni þann
vitnisburð, að margt sje heil-
brigt við hana, því hún hefir
reysluna að baki sjer, þó vís-
indalega rannsókn hafi vantað.
Þessi matreiðsla hefir að mörgu
leyti stuðst við heibrigða eðlis-
ávísun. Jeg vil í þessu sambandi
nefna sem dæmi skyrgerðina.
Þar með er þó ekki sagt, að
þessari matreiðslu sje eklti stór-
um ábótavant. En allar endur-
bætur á matreiðslunni verða
að styðjast \úð og byggjast á
vísindalegri þekkingu á lífeðlis-
legu lögmáli mannsins og melt-
ingu hans.
Hin önnur regla, sem lang-
mestu ræður um alla matreiðslu
nútímans, er tískan, sú venja
^em fjöldinn hermir og apar eft-
ir meir og minna afbakað þá
útlendri venju, sem borist hefur
til landsins. Sú matreiðsla er
sjaldnast bygð á nokkurri þekk-
ingu á því, hvað manninuin,
meltingarfærum hans og efna-
skiftun er hollast. Þrent hefir
ráðið mestu um þessa útlendu
matreiðslu:
jeg ekki tali um reikningskunn-
áttuna. í þessu liggur annar
aðal-erfiðleiki Iðnskólans. Hann
getur ekki verið eiginlegur iðn-
skóli. Hann verður að vera
sambland af iðnskóla og barna-
eða unglingaskóla. Ef vjer lít-
um á iðnskóla erlendis, t. d. í
Svíþjóð, þá sjáum vjer að iðn-
skólunum, er ætlað að kenna
lítið annað en iðnfræði eða iðn-
fræðilegar námsgreinir. Nem-
endurnir verða að hafa tölu-
verða almenna mentun til þess
að komast í iðnskólana, t. d. í
móðurmáli og reikningi. Út-
lendum málum sleppa þeir
næstum alveg, en þar stöndum
vjer ver að vigi. Aftur er þar
kend ýmiss almenn eðlis- og
hagfræðileg grunvallaratriði
sjerstaklega viðvíkjandi iðn-
rekstri, til þess að gera iðnaðar-
mennina færari um að keppa
við stóriðnaðinn, bæði hvað verð
og gæði snertir, með því að
reka verkstæði sín og fram-
leiðslu með vísindalegri ná-
kvæmni og hagsýni. Vjer höfum
til þessa lítið eða ekkert að
slíku gert.
Margar af námsgreinum þeim,
sem að framan eru taldar, eru
þannig vaxnar, að varla er
hálft gagn að kenslu í þeim
nema með töluverðum lestri af
nemandans hálfu. En eins og
1. Útlit matarins, sú fegurð-
artilfinning, sem ræður til að vel
og snyrtilega líti út sá matur,
sein framreiddur er. Þetta verð-
ur að telja sem mikinn kost við
matreiðsluna, sjerstaklega ef
aðrir nauðsynlegir kostir fylgja.
En vanalega er það nú ekki svo.
2. Smekkurinn. Þeir, sem
tískutildrinu stjórna á matar-
gjörð, hafa lagt mikla áherslu
á smekkinn, og hefur það leitt
til þess að þjóna um of afvega-
leiddum smekk tungunnar.
Hvorttveggja þetta, sem nefnt
hefur verið, útlitið og smekk-
urinn, leiða vanalega í gönur og
út í öfgar, nema vísindaleg þeklc-
ing bygð á rannsókn hafi tögl
og hagldir og ráði mestu.
3. Atriðið, sem ræður miklu,
og verður að ráða, er verð mat-
arins. Um það atriði er ekki
tími til að ræða að þessu sinni.
Tíslcan ræður langmestu um
alla matargjörð nú á síðustu
tímum. Hún hefur að mestu út-
rýmt fyrsta tegund matreiðsl-
unnar, sem jeg nefndi. Hún ræð-
ur þannig mestu nú á svipaðan
hátt og tískan ræður sniði á allri
gerð fatnaðar, og flestir viður-
kenna, að það sje síður en svo,
að þar ráði mestu tillit til þess,
hvað hollt sje og hagkvæmt fyr-
ir líkamann. Tískutildri í mat-
reiðslu og fatasniði má einmitt
jafna saman. Þar er hvað
sem annað.
Mörgum hættir við því að telja
útlenda tísku sama sem sanna
menningu, eða að þeir menn er
hafa ráð á því að elta tískuna
sjeu mannaðir eða sannmentað-
ir menn; á svipaðan hátt og
sumum, sem auðgast hafa að
efnum, finnst stundum að þeir
hafi aukið manngildi sitt, vit og
menntun. En það mun orða
sannast, að auður eða upphefð
og manngildi fara ekki ætíð sam-
an en best væri það öllum ef það
færi saman.
þegar hefur yerið skýrt frá, þá.
er síður en svo, að nemendur
Iðnskólans hafi haft tíma til
lesturs, þar sem þeir hafa varla
haft tíma til matar eða svefns.
Þó hefur ástandið verið Iakast
í þeim iðngreinum, sem fá vinn-
una í skorpum og með kröfu
um fljóta afgreiðslu; þar bæði
freistast og neyðast oft meistar-
arnir til þess, að láta
sveina og lærlinga vinna bæði
nótt og dag, og þá vill verða
lítið úr skólagöngunni.
Frá nemandanna sjónarmiði
er einn galli á skólanum eða
fyrirkomulagi hans. Hann er
sá, að skólinn lætur eitt yfir
alla ganga, hver svo sem iðn
nemandans er. Hið eina tillit,
sem tekið er til iðnskiftingar,
er í efri bekkjunum í teikningu.
Þar fá húsasmiðir , húsgagna-
smiðir, vjelasmiðir, skipasmiðir
og nokkrir fleiri sína sjer-
stöku iðnteikningu, og hinir
allir fríhendisteikningu í stað-
inn á sama tíma. Hana hafa
þeir orðið að læra þótt minni
not væru að en ýmissi annari
fræðslu, sem skólinn gæti látið
þeim í tje. , Þetta má þó ekki
skilja svo, að jeg telji fríhendis-
teikninguna í efri bekkjunum ó-
gagnlega, þvert á móti, mjer er
það vel Ijóst, að hún hefur að
mörgu leyti mikið mentandi
Það hefur verið tekið fram, að
lífið sje efnaslcifti eða bruni við
lágan hita, svipað og þegar log-
ar á kerti, nema að hitinn er
lægri við lífsbrunann, og að hit-
inn er talsvert mismunandi í
hverri tegund dýra. Eðlilegur
hiti fyrir efnaskiftin í líkama
mannsins er um 37° C. Við
hvorutveggja brunann sameinast
súrefni loftsins við eldsneyti. í
kertinu sameinast súrefni lofts-
ins við tólginn eða sterinið. I
líkamanuin við matinn; þegar
tólgin er útbrunninn og eydd,
deyr Ijósið von bráðar. Hið sama
á sjer stað ef maður fær enga
fæðu til lengdar, þá eyðist fyrst
eldsneytisforði, seiu til er í lík-
amanum. Efnaskiftin smá-
dvína, og að síðustu deyr ljósið
á lampa lífsins.
Skilyrðin fyrir öllum bruna
er:
1) Að gott og nægilegt elds-
neyti sje fyrir hendi.
2) Að úrgangsefni brenslunn-
ar koinist fljótt og á ljettan hátt
og auðveldan burtu, því annars
kæfa þau eldinn. Þessi skilyrði
eru jafn nauðsynleg fyrir efna-
skiftin eða brunann í líkama
mannsins eins og fyrir bruna
utan líkamans. En munurinn er
þó sá, að eldsneytið sem lnennur
í likama mannsins, þarf að taka
nokkrum ekki alllitlum breyt-
ingum áður en það verður hæfi-
legt eldsneyti. Þessi breyting á
eldsneytinu er meltingin. Til
þess að gjöra þetta sæmilega
skiljanlegt, verður að skýra í
stuttu máli hvernig þetta á sjer
stað. Meltingin fer fram í munni
og maga, injógirni, lifur og ristli.
Leyfarnar eða úrgangsefnin fara
burtu úr líkamanum sem saur
og þvag.
Meltingarfærin eru því sú
verksmiðja, sem undirbýr mat-
inn til þess að verða eldsneyti og
aflmiðill fyjrir likamann. Nær-
ingarefnin hafa hingað til verið
gildi fyrir nemendurna, getur
oft komið að góðu gagni hjá flest
um og er beinlínis nauðsynleg
fyrir marga. En hinu verður
ekki neitað, að vjer gætum
sint meira hinum mismunandi
þörfum og kröfum um sjer-
mentun fyrir ýmsar af iðn-
greinunum, en hingað til hefur
verið gert, og það án mikils
kostnaðarauka fyrir skólann,
og að vjer gætuin lagt meiri
áherslu á, að gera nemendurna
sem færasta i iðn sinni, á svip-
aðan hátt og nágrannaþjóðir
vorar gera. Að þessu fyrirkomu-
lagi hefur verið haldið óbreyttu
hingað til, mun bæði vera af
sparnaðarástæðum og svo munu
það vera leyfar frá þeim tím-
um, þegar svo að segja ein-
göngu kend var teikning í
skólanum og hún skoðuð sem
aðal-hlutverk hans.
En er þá hægt að ráða bót á
þessum annmörkum og á hvern
hátt?
Tilraun í þá átt hefur þegar
verið samþykt og ákveðin, og
kemur til framkvæmda á næsta
ári. Aðalatriði hennar eru þessi:
1. Halda skal inntökupróf í 1.
bekk skólans í lestri, skrift og
reikningi, og skilyrði fyrir
upptöku vera sæmileg barna-
skólamentun í þessum náms-
greinum. Fyrir þá, sem stand-
Iönfræðslan
á íslandi.