Kirkjuritið - 01.06.1960, Síða 26

264
KIRK JURITIÐ
hálfkirkjum í nágrenni Gaulverjabæjar. Um það segir þó aðal-
lega í jarðabók Árna Magnússonar:
Fljótshólar, þar mun hafa verið bænhús. Loftsstaðir. Kirkju
segja menn hér hafa áður verið á Fornu-Loftsstöðum fyrir
allra minni. Ragnheiðarstaðir. í máldaga Ragnheiðarstaða-
kirkju frá 1220 stendur, að þar sé Maríukirkja og skal þang-
að syngja annan hvern helgan dag frá Gaulverjabæ. Gegnis-
hólar efri. Þar var Maríukirkja. Var þangað sungið annan
hvern helgan dag frá Gaulverjabæ. Kirkju að Gegnishólum er
fyrst getið í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar frá því um 1200.
í máladaga Marteins biskups er tekið fram, að kirkjan sé á
Efri-Gegnishólum. Neðri-Gegnishólar. Stefán biskup Jónsson
í Skálholti setur bænhúsi þar máldaga nálægt 1500. Ekki er
vitað, hve lengi bænhús þetta hefur staðið. Vorsabær. Árni
Magnússon talar um það i jarðabók sinni, að munnmæli séu
fyrir því, að þar hafi kirkja verið til forna, en þá er jarða-
bókin er gjörð, sjást þess engin merki, aðeins geymist örnefni
eitt í túninu þar, Kirkjuhóll. Hæringsstaðir. Samkvæmt Wilch-
insmáldaga var þar Þorlákskirkja, en hún hefur eflaust ekki
staðið lengi.
Ég minnist á þetta hér vegna þess, að Gaulverjabæjarkirkja
var höfuðkirkjan á þessum slóðum, og þessum ofangreindu
stöðum var öllum þjónað af prestum, sem setið hafa í Gaul-
verjabæ. Samkvæmt sáttargerð, sem gjörð var 1297, skyldu
bændur hafa forræði kirkjustaða, þar sem þeir ættu helming
heimalands eða meira, og hefði Gaulverjabær samkvæmt mál-
daga kirkjustaðarins átt að vera í umsjá bónda. En hvernig
sem á því hefur staðið, er ekki annað sjáanlegt en Gaulverja-
bær hafi snemma komizt undir stjórn kirkjuvaldsins, því að í
svokölluðum Konungsannál, sem þekktur er meðal fræðimanna
fyrir áreiðanleik, já og í fleiri annálum segir, að þeir Árni
biskup Helgason og Haukur lögmaður Erlendsson hafi árið
1308 „sett lærðra manna spítal“ í Gaulverjabæ. Um spítala
þennan, sem virðist hafa átt að verða nokkurs konar elliheim-
ili presta, er annars ekkert kunnugt. En vitað er, að Gulverja-
bær hefur jafnan verið beneficium. Sum betri prestssetrin
voru þannig, að uppgjafaprestar fengu lífeyri af tekjum þeirra
og voru þá oftast nær sjálfir á staðnum.
Gaulverjabær var ávallt prestssetur þar til það var lagt nið-