Kirkjuritið - 01.06.1963, Blaðsíða 11

KIRKJURITIÐ
249
Þessi frumlæga liugsun, sem raunar liefur mjög komið
fram í lieimspekinni bæði í Evrópu og víðar, er samt ekki
fær um að gegna því forustulilutverki, sem hún áður liafði.
Hún verður að víkja fyrir ófrumlægari hugsun. Hún liefur
J'evnzt óhæf vegna Jiess, að liún fullnægir ekki manninum.
Henni sést yfir jiýðingu livatningarinnar til starfs og sið-
rænna dáða, sem er innifalin í lífsþrá liins andlega þroskaða
manns. Þess vegna endar Stóuspekin í hugsjón undirgefninn-
ar og kenning Lao-tse í því vingjarnlega afskiptaleysi, sem
oss Evrópumönnum finnst harla hroslegt.
Það, sem segja má um sögu heimspekinnar í fám orðum,
er það, að hugsanirnar um siðrænan heim og gildi lífsins, sem
eru hverjum manni eðlilegar, geta aldrei fyllilega samrýmst
rökfræðilegri liugsun einni saman um samband mannsins
við alheiminn af Jieirri ástæðu, að slík liugsun á }>ar ekki
réttilega við. Þess vegna neyðist hugsunin til að fara nokkrar
krókaleiðir að takmarkinu. Fyrir vikið verður til bæði frum-
iæg og ófrumlæg liugsun, er þróast geta hlið við lilið og of-
Jzt saman, svo erfitt getur orðið að greina Jiar í milli.
Þessar krókaleiðir hugsunarinnar stefna einkum að því að
reyna að skýra það, að í alheiminum sé vilji til siðræns starfs
°g þar sé tilganginn að finna. Hjá liinum yngri Stóuspeking-
um, Epictetusi og Markusi Aureliusi, hjá skynsemisstefnu
18. aldarinnar og lijá J>eim kínversku spekingunum Kung-
tse, Meng-tse og Mi-tse er fyrsta viðfangsefni heimspekinnar
hin frumlæga spurning um samband mannsins við alheim-
mn. En sú hyrjun leiðir síðan til viðurkenningar siðræns
heinis og lífsgildisins með því að rekja rás heimsviðburðanna
aftur á bak til alheimsvilja með siðrænu takmarki, vilja, sem
krefst mannanna í sína þjónustu. Aftur á móti er í liugsun
þeirri, sem til grundvallar liggur Brahmatrú og Búddaliatrú
°g hinni indversku heimspeki yfirleitt, svo og heimspeki
Schopenliauers, að finna gagnstæða skýringu, þá, að lífið, sem
fennur sitt skeið í rúmi og tíma, sé tilgangslaust og eigi að
Hokkna. Skynafstaða mannsins til alheimsins sé því sú að
heyja heiminum og lífinu.
Samhliða þessum liugsunarhætti, sem, að minnsta kosti að
því er snertir það, hvar hugsanaferillinn byrjar og að liverju
stefnt er, liefur jafnan verið frumlægur, kemur fram á sjón-