Jörð - 01.04.1941, Side 134

Stjórnskipunin
"F-j Ó AÐ stjórnskipun vor sc að forminu lil það, sem nefnt er
^ þingbundin konungsstjórn, þá má samt — þar sem konung-
urinn hefir hvorki frumkvœði, sj.dfstætt ákvörSunarvald, né synj-
unarvald — ræða um það, eins og væri það þjóðveldi, eða lýðveldi,
enda má vænta að svo verði bráit, bæði ao ofni og formi. Og1 hvort
sem vér viljum i samræmi við þaö tala um þjóðræði eða lýðræði,
þá er á því ekki annar munur en sá, er fyrr var gjörð grein fyrir.
Eg er Halldóri Jónassyni sammála um það, að stjórnlög vor og
þó einkum framkvæmd þeirra, séu orðin meingölluð. Og eg vil nú
lítið eitt leitast við að sýna fram á, hverir helztu gallarnir eru og
hvernig og hvenær þeir eru til koninir.
Grundvallarhugsun heilbrigðrar stjórnskipunar og heilbrigðs
stjórnarfars er sú, sem fyrr var sagt, að ráða almenningsmálum
öllum lil lykta með alþjóðarheill i huga. Með þeirri hugsun voru
stjórnlög vor eflaust sett, og féllu ekki illa að lilgangi hennar og
lakmarki í upphafi. En fyrir „timanna rás“ hafa þau fjarlægzt hið
upphaflega hugsjónamark, i fyrstu eflaust meir og minna óafvit-
andi, síðar máske að einhverju leyti af ásettu ráði, án þess þó lík-
lega að menn hafi gjört sér þess fulla grein, hverjar afleiðingarn-
ar af breytingunum, sem gjörðar hafa verið, gæti orðið — og hlytu
ao verða.
Breytingar
TS ÓTT lýðveldisstjórnarfarið sé æskilegast, og geti verið bezt, allra
stjórnarforma, þá ber það samt i sér vísi til meinsemda, sem
gæta verður varhug við, ef meinin eiga ekki að vaxa. Með var-
hyggð og forsjá má varna ])ví, að meinin vaxi. Sé ekki vörnum
beitt, vaxa meinin smátt og smátt. Sé þeim gefinn „byr i segl“,
vaxa þau óðfluga.
Verður gleggst að skýra þetta með dæmum úr stjórnmálasögu
vorri:
1. Ivosningarétturinn. Á þjóðveldistima vorum hinum fyrri, settu
forfeður vorir sér stjórnlög, og réðu ráðum og málum, „að beztu
manna yfirsýn“. Sú var einnig hugsun ráðandi rnanna, er stjórn-
lög vor hin síðari voru sett (1874). Kosningarétturinn til Alþingis
og í sveitamálum var upphaflega fenginn í hendur fáum mönnum
og völdum, þ. e. þeim mönnum einum, sem mesta reynzlu höfðu
og ábyrgð á starfslífi þjóðarinnar. Þegar tímar liðu kom þó svo,
að álitið breyttist. Menn tóku að álíta, að stjórnarfarinu væri þvi
betur borgið sem fleiri væru gjörðir ráðamennirnir. Þróaðist þetta
álit svo langt frá hinu uppliaflega, að yfirgekk skynsamleg tak-
mörk, og endaði með því, að ekki einasla voru völdin fengin i hend-
ur mönnum, sem engin skilyrði voru í eðli búin, til að skilja til
132
JÖBD