Tímarit lögfræðinga - 01.05.1984, Blaðsíða 14

Fyrr á öldum var skaðabótaréttur ekki til í þeirri mynd, er síðar
varð. 1 lögum íslenska þjóðveldisins (Grágás) og Jónsbók voru refs-
ingar og skaðabætur oft samslungnar. Forsendur fyrir bótaskyldu
voru allt aðrar en nú. Fémunaviðurlög, sem þá lágu við réttarbrotum,
voru ekki háð því skilyrði, að tjón yrði rakið til sakar. 1 Grágás og
Jónsbók voru t.d. ýmis fyrirmæli um hlutlæga ábyrgð vegna tjóns af
völdum dýra. Ákvæði núgildandi laga um hreina hlutlæga ábyrgð á
tjóni á jarðargróðri af völdum búfjár (lög nr. 42/1969) eiga rót sína
að rekja til Grágásar og Jónsbókar. Þégar hin fornu lagaákvæði um
hlutlæga ábyrgð vegna tjóns af völdum tiltekinna dýra eru frá talin,
má segja að saga hlutlægrar bótaábyrgðar á íslandi hefjist ekki fyrr
en á 20. öld, eins og fljótlega mun vikið að.
Á 19. öld var sú skoðun ríkjandi á Norðurlöndum, í Bretlandi, Þýska-
landi ög víðar, að almennt yrðu menn ekki dæmdir til greiðslu skaða-
bóta án sakargrundvallar. Þótti það samrýmast vel siðferðisreglum
kristindómsins, að ekki bæri að dæma mann skaðabótaskyldan, ef
hann ætti enga sök á tjóni. Einkennandi fyrir þetta tímabil eru hin
frægu orð von Jhering (1818-1892) : „Kein úbel ohne Schuld“.4 Þrátt
fyrir það að sakarreglan væri mjög í hávegum höfð um langt skeið,
voru í ýmsum löndum til leifar af hlutlægum bótareglum eldri réttar.
Á Norðurlöndum lifðu sumar þessara reglna af blómatíma sakarregl-
unnar, hér á landi t.d. reglur Jónsbókar og réttarbótar Eiríks konungs
frá 1294.
Strax á síðari hluta 19. aldar fóru viðhorf manna til sakarreglunnar
að breytast, enda höfðu framleiðsluhættir, samgöngur og allt þjóðlíf
tekið miklum stakkaskiptum. 1 hverju landinu á fætur öðru tók iðn-
aðarþj óðfélag við af landbúnaðarþjóðfélagi. Þessar breytingar kölluðu
á nýjar skaðabótareglur, sem uxu upp við hlið sakarreglunnar.5 Hreint
landbúnaðarþjóðfélag stóð lengur á Islandi en í næstu nágrannalönd-
unum. Það var ekki fyrr en 1913 að lögleidd var regla, sem telja má
undanfara almennu reglunnar um ábyrgð vinnuveitanda (þ.e. 13. gr.
siglingalaga nr. 63/1913 um takmarkaða ábyrgð útgerðarmanns vegna
tjóns af skaðaverkum skipverja). Árið eftir komu svo fyrstu íslensku
bifreiðalögin og fólu þau í sér reglu um víðtæka ábyrgð eiganda bif-
reiðar. Skv. 13. gr. laga nr. 21/1914 bar bifreiðareigandi ábyrgð, nema
uppvíst væri, að slys hefði hlotið að vilja til, þrátt fyrir þá aðgæslu
og varkárni, sem ökumanni er skylt að gæta. Hrein hlutlæg ábyrgð
4 Jhering, 8.
5 Sjá nánar Vinding Kruse, 12. kafli. Um söguleg atriði vísast einnig til J0rgensen,
1972, 1-15.
8