Tímarit lögfræðinga - 01.03.1997, Blaðsíða 12

fyrstnefndu atriðin byggjast á þeim breytingum sem voru gerðar á stjórnarskrá
og þingsköpum 1991:
1. Alþingi hefur síðan 1991 haft aukna möguleika til eftirlits með
framkvæmdarvaldinu
Þetta byggist ekki síst á breyttu hlutverki nefnda þingsins. í reynd hafa þær
haft mun sterkari stöðu til að sinna eftirlitshlutverki sínu en áratugina þar á
undan þótt þær hafi ekki haft rannsóknarvald í anda 39. gr. stjórnarskrárinnar.
I þessu sambandi er fyrst að nefna að samkvæmt 26. gr. þingskapa er
fastanefndum heimilt að fjalla að eigin frumkvæði um önnur mál en þau sem
þingið vísar til þeirra og að nefndirnar geta jafnframt gefið þinginu skýrslu um
niðurstöður þeirrar umfjöllunar. Áður gat nefnd aðeins fjallað um mál sem var
formlega vísað til hennar. I greinargerð með þingskapalagafrumvarpinu 1991
kemur skýrt fram að þetta nýja vald þingnefnda sé hugsað sem vísir að eftirliti
fagnefndar með þeim stofnunum framkvæmdarvaldsins sem heyra undir
málefnasvið nefndarinnar. Það hefur í reynd færst í aukana að þingnefndir noti
þennan rétt sinn samkvæmt 26. gr. í auknum mæli hafa því önnur mál en
þingmál verið á dagskrá þingnefnda og á fundi nefndanna hafa mætt þeir aðilar,
bæði frá framkvæmdarvaldinu og hagsmunasamtökum, sem nefnd hefur óskað
eftir að gæfu henni upplýsingar.
Þá má nefna að þingnefndir hafa nú heimild til að vera að störfum allt árið.
Þetta byggir á þeirri breytingu stjórnlaga að Alþingi er nú heilsársþing. Þær geta
því verið að störfum á sumri þegar þingið situr ekki og kallað ráðherra og
embættismenn á fund. Áður var það svo að nefndafundir féllu niður um leið og
þingslit voru að vori. Það má því segja að fram til 1991 hafi ríkisstjórnin verið
laus við allt aðhald frá Alþingi 4-5 mánuði frá vori og fram á haust. Nú eru hins
vegar haldnir nefndarfundir í þinghléinu á sumrin þótt vissulega séu þeir ekki
eins tíðir og yfir vetrartímann.
2. Annað atriðið sem styrkt hefur þingið Iýtur að þingrofsvaldi
ríkisstjórnar
Fram til 1991 fól þingrofsvaldið í sér að forseti gæti, að tillögu forsætis-
ráðherra, rofið Alþingi, þ.e. fellt úr gildi umboð þingmanna áður en kjörtímabil
þeirra var liðið. Þingrof gat þá fellt umboð þingmanna úr gildi frá birtingardegi
og var þá ekki um að ræða neina þingmenn í landinu frá þeim tíma sem þingrof
tók gildi og þar til nýjar kosningar fóru fram. Gátu liðið vikur eða mánuðir frá
þingrofi til kosninga. Þingrofsheimildin veitti auðvitað framkvæmdarvaldinu,
ríkisstjórn, sterka stöðu gagnvart löggjafarvaldinu, Alþingi. Tvívegis hefur
beiting þessa valds valdið verulegri pólitískri ólgu hérlendis, 1931 og 1974. í
báðum tilvikum var ríkisstjórn komin í minnihluta í þinginu og sá fram á
samþykkt vantrauststillögu. í stað þess að bíða eftir vantrausti ákvað stjómin að
rjúfa þing og boða til kosninga.
6