Ægir - 01.04.1996, Blaðsíða 28

Hvað er sjávarútvegssaga?
Jón Þ. Þór
Sjávarútvegur hefur frá alda
öðli verið önnur meginatvinnu-
grein Islendinga og sú, sem á
síðari tímum hefur ráðið mestu
um afkomu þjóðarinnar. Þrátt
Með sjávarútvegssögu er ekki aðeins
átt við sögu fiskveiða í aldanna rás, heldur
einnig sögu fiskverkunar og -verslunar,
nýtingu annars
sjávarfangs, svo
sem sjávarspen-
dýra, fugla og fjör-
unytja hvers konar.
Líf og starf þeirra,
sem fást við sjávar-
útveg, sjómanna,
fiskverkenda, út-
gerðarmanna, fisk-
kaupmanna og
áhangenda þeirra,
er mikilsverður
þáttur sjávarútvegssögunnar og sama máli
gegnir um þróun strandbyggða, til að
mynda verstöðva og annarra útgerðar-
staða. Á þessari öld er saga veiðarfæragerð-
ar, hafna- og vitamála einnig fyrirferðar-
mikill þáttur, sem og saga ýmiss konar
þjónustufyrirtækja, er öðru fremur byggja
starfsemi sína á þjónustu við sjávarútveg-
inn. Enn má nefna sögu veðurfars, sem ó-
hjákvæmilega hlaut að hafa mikil áhrif á
sjósókn, nýtingu sjávarfangs og þróun
sjávarbyggða.
Saga strandmenningar er einnig veiga-
mikili þáttur sjávarútvegssögunnar, en
með strandmenningu er í raun átt við
flesta þætti daglegs lífs í sjávarplássum og
öðrum strandbyggðum, sem og ýmsa
menningarsögulega þætti er beinlínis lúta
að sjósókn og nýtingu sjávarfangs. Má þar
nefna sem dæmi ýmislegan kveðskap og
frásagnir af lífi og starfi strandbúa og sjó-
manna (m.a. skáldsögur, ævisögur og
þjóðsögur), trú og hjátrú, siöi og venjur,
ýmiss konar vísindi og rannsóknir er
fyrir það hefur saga sjávarút-
vegs löngum verið vanrækt af
sagnfræðingum og verið mun
minna rannsökuð en til að
mynda saga landbúnaðar og
iðnaðar, að ekki sé minnst á
stjórnmála- og stofnanasögu.
tengjast hafinu og auðlindum þess, haf-
réttarmál og svo mætti áfram telja.
Sjávarútvegssagan er þannig engan
veginn einskorðuð við fiskveiðar og þar
sem sjávarútvegur gegnir svo veigamiklu
hlutverki sem hér á landi, hlýtur saga
hans að vera veigamikill þáttur þjóðarsög-
unnar. í íslenskri sögu fyrri alda er til að
mynda oft erfitt að greina á milli sjávarút-
vegs og landbúnaðar, svo óglögg voru skil-
in á milli þessara tveggja höfuðatvinnu-
greina þjóðarinnar. Þannig sendu norð-
lenskir dalabændur vinnumenn sína hóp-
um saman í verið á öldum áður og fiskur
var fluttur landshluta á milli á sumri
hverju. í öbrum landshlutum, á Suður-
nesjum, Snæfellsnesi og Vestfjörðum, var
sjávarútvegur jafnan höfuðatvinnuvegur
og bœndur höfðu landbúskap, þ.e.a.s.
kvikfjárrækt, aðeins til styrktar. í Vest-
mannaeyjum hétu bændur ekki bændur,
heldur útvegsbændur, og var réttnefni.
Þar, sem í öðmm helstu útvegsplássum og
sjávarhéruðum, var fiskur og annað sjáv-
arfang helsta verslunarvara bænda og
uppistaðan í mataræði fólks. Er þá og at-
hyglisvert, og gefur jafnframt mikilsverða
vísbendingu um mikilvægi sjávarútvegs á
fyrri tíð, að heimildir geta sjaldan eða
aldrei hungursneyðar á þeim svæðum þar
sem sjávarnytjar, fiskur og fugi, voru fjöl-
breytilegastar og veigamestur þáttur í
mataræði. Á þetta ekki síst við um Vest-
mannaeyjar, Breiðafjaröareyjar og Horn-
strandir.
En þótt sjávarútvegur hafi þannig verið
veigamikill þáttur í lífi og starfi íslensku
þjóðarinnar í aldanna rás og víða undir-
stöðuatvinnuvegur, eru heimildir um
hann tíðum af skornum skammti og eng-
an veginn verður sagt, að hann hafi notib
virðingar á við landbúskap og landnytjar í
bændasamfélaginu. Sést það ef til vill best
af því, að við jarðamat á fyrri öldum virð-
ist oft sem lítið tillit hafi verið tekið til
sjávarnytja og góðar sjávarjarðir vom jafn-
an mun lakar metnar en góðar bújarðir,
sem framfleytt gátu stómm bústofni.
Tímabilaskipting íslenskrar
sjávarútvegssögu
Einsætt virðist að skipta íslenskri sjáv-
arútvegssögu í þrjú megintímabil: ára-
bátaöld, frá upphafi og fram um 1920,
skútuöld, frá því um 1810 og fram um
1920, og vélaöld, frá 1902 og fram á okk-
ar daga. Þessi skipting er ljós og einföld,
en þarfnast engu ab síður nokkurra skýr-
inga.
Fyrsta tímbilið, árabátaöldin, hófst er ís-
lendingar tóku að róa til fiskjar. Fyrst í
stað voru veiðarnar einkum stu'ndaðar í
þeim tilgangi að afla soðmetis, en er fiskur
varö mikilvæg útflutningsvara, á 13. öld,
jókst útgerðin að mun og upp reis ver-
stöðvasamfélag, sem hélst í meginatriðum
langt fram á 19. öld og sumstaöar á land-
inu fram yfir aldamótin 1900. Um það
verður nánar rætt í síðari greinum, en í
um það bil 900 ár, frá landnámi og fram
um 1800, sóttu íslendingar nær eingöngu
sjó á árabátum. Þeim var haldið til veiða
frá verstöðvwn, sem lágu vel við fengsæl-
um fiskimiðum. I verstöbvunum bjuggu
vermenn í verbúðum á vertíðum og í sum-
um þeirra risu snemma hverfi tómthúsa og
þurrabúða. Byggð í þeim var að sönnu
óstöðug og mjög háð árferði en þó má líta
á þau sem fyrsta vísi að þéttbýli hér á
landi.
Ýmsar heimildir eru til um íslenska ára-
bátinn og gerðir hans. Stærð báta var jafn-
an miðuö við árafjölda og talað um tólf-,
tein-, átt-, sex-, og feræringa og svo minni
för, sem voru tvírónir bátar og byttur. Um
stærri skip en tólfæringa var ekki að ræöa
og eftir að kom fram yfir 1600 viröast al-
gengustu vertiðarskipin hafa veriö sex- og
Jón Þ. Þór sagnfrasð-
ingtir.
28 ÆGIR