Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1938, Blaðsíða 27
25
sjónin gerir til mannsins, hlýtur að fara nokkuð eftir göfgi
og iiáleiti þeirrar hugsjónar, er hann hefir látið hrífast af
og kosið að lifa fyrir. Má hugsa sér sjálf manna sem síhækk-
andi og sívíkkandi hoga eftir því, liversu lágar eða háar lífs-
hugsjónir þeirra eru. Lægsta og þrengsta sjálfið er þá sjálf
hins síngjarna manns, er lokar sig inni í sinni eigin þröngu
skel; þá er sjálf heimilisföðurins, sem af ást og alúð elur
önn fjrrir sér og sínum og reynir að koma hörnum sínum til
manns, nokkuð stærra og víðáltumeira; þá er sjálf hins
flokksbundna, sléttvísa manns enn nokkuð stærra og víð-
sýnna, en þó einsýnt um alla flokks- og stéttarhagsmuni; þá
er sjálf hins þjóðrækna manns, sem vill vinna föðurlandi
sinu og þjóð allt það, sem liann má, enn æðra og víðtækara.
Og loks er mannvinurinn og hinn heilagi maður, sem álítur
sér ekki neitt mannlegt óviðkomandi og alstaðar vill koma
fram lil góðs. Öll þessi mismunandi sjálf má hugsa sér í sí-
hækkandi og sívikkandi hogum, og tákna þeir þá síhækk-
andi stig' hinnar siðferðilegu þróunar.
15. Framför og afturför. En því miður eru líka til skugga-
hliðar á þróun þessari; liún er oft hugsæileg og i orði kveðnu,
en kemur ekki til framkvæmda. Margir hafa líka hugsjón-
irnar aðeins að yfirvarpi eigingirni sinnar, metnaðar og
valdafíknar. Aðrir tigna þær aðeins í orði kveðnu, en hregð-
ast þeim, þegar á revnir. Og enn aðrir sýna sig að sifelldri
afturför í allri lífshrevtni sinni, 1‘alla stig af stigi frá hug-
sjónum æsku sinnar niður á lægstu þrep eigingirni og sín-
girni. Hvorttveggja, jafnt framför sem afturför, sýnir tákn-
mynd sú, er hér fer á eftir.
Maðurinn er hverfandi smæð, sem getur horið meira eða
minna á í lífi því, sem hann lifir, og umhverfi því, sem liánn
starfar í, en aðeins að mjög litlu levti að honum látnum og
jafnvel alls ekki í tilverunni. Þó getur hann reynzt liug-
sjónum sínum trúr eða ótrúr og stækkað og minnkað með
þeim. Má vel líkja honum við minnstu smæð tilverunnar,
rafeindina, sem ýmist stekkur að eða frá kjarna. Fái raf-
eindin orku til þess utan frá, getur hún hafið sig á æ hærri
stig í sívíkkandi hogum, jafnvel yfirgefið frumeind sina og
flogið langar leiðir, unz hún mætir annarri samstilltri
frumeind, er þarfnast hennar, og hverfur þá inn i liana. En
verði rafeindin sjálf, þár sem hún hringsólar um frum sitl
eða kjarna, fyrir orkuláti, þá fellur luin stig af stigi inn að
4