Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1938, Blaðsíða 72

70
og óæðra sjálfs í heilsteypta, siðferðilega persónu. Hjá
hverjum siðferðilega fullveðja manni verður , samvizkan
æðsta og síðasta siðavaldið, sem meira að segja getur brotið
í hóg við öll ytri siðavöld, svo að þau lieimti, að manninum
sé refsað, og getur hann þó eftir atvikum Iiaft á réttu að
standa. En þetta er eitt af hinum mörgu dæmum þess, að
komið getur til harmsárra siðferðilegra árekstra hæði hið
innra og jdra í lífinu.
5. Kenningar sálkönnuða. Sú er skoðun sálkönnuða, að
skipta megi umráðasvæði sálarlífsins í þrennt: 1., dulvit-
und eða svonefnda undirvitund með blindum, ósjálfráðum
tilfinningum og tilhneigingum (eðlishvötum), er hoga þegar
frá fæðingu upp úr eðlisgerð manna og málleysingja og eru
liin eiginlegu lífs- og sólaröfl þeirra; 2., meðvitundina
með hinu óæðra, raunverulega sjálfi manns, er sér og veit
um umhverfi vort og persónur þær, er vér umgöngumst,
liefsl handa og svarar utan að komandi áhrifum á meir eða
minna viðeigandi hátt, og 3., liið æðra sjálf með
minnst þrem stjórnandi hugðum, trúarhugð, siðferðishugð og
starfshugð, er gera ýmist að bæla eða hafa hemil á eðlis-
livötum vorum, fýsnum og girndum eða létla undir með þeim
og lyfta svo undir þær, að þær fái framrás í orðum vorum
og athöfnum. Eftirfarandi táknmynd ætti að geta orðið lil
skýringar og skilningsauka:
Fyrst er eðlisgerðin eða það (Id), sem í mann er
spunnið frá fæðingu. Upp úr því spretta geðrænar, blindar
eðlishvatir (f) er krefjast fullnægingar, án nokkurrar
liugmyndar um takmarkið, en á þann hátt, sem erfða-
venjan segir til um. Barnið fer t. d. þegar að sjúga, jafn-
skjótt og brjóstvörtunni eða einhverju öðru er stungið upp
í það, án þess að það hafi nokkra hugmynd um, að það sé
þar með að reyna að þægja endurnæringarlivöt sinni. Þegar
eðlishvatir þessar eru húnar að gera svo oft varl við sig, að
mannsbarnið er farið að bera kennsl á eða minnast mark-
miða þeirra (móðurbrjóstanna eða pelans), fara þær að
verða því meðvitandi, að óskum og fýsnum (|) með
hugmynd mn markmiðið, en án hugmyndar um tækin eða
leiðirnar til þess að fullnægja þeim. All-lengi er barnið á
þessu óska- og fýsnastigi, æskir hins og þessa og ætlast til,
að eldra fólkið þægi þörfum þess. En fyrir leiki barnanna
og áhuga þeirra á hinu og þessu, fara þau smámsaman að
velta því fyrir sér og gera sér grein fyrir, með 'livaða tækj-