Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1985, Blaðsíða 111
Verkfræði- og raunvísindadeild og fræðasvið hennar
109
4. Jarðeðlisfræðistofa
Rannsóknir
Jarðeðlisfræðirannsóknir á íslandi mót-
ast af sérstöðu landsins, einkum legu þess á
virkum úthafshrygg. Landið er einnig sér-
stakt vegna byggðar, sem óvíða á hnettin-
um er svo nærri heimskautsbaug.
Niðurstöður rannsókna á íslandi hafa oft
víðtæka þýðingu fyrir skilning manna á
jarðfræðilegum viðfangsefnum, sem snerta
jörðina alla. Þar við bætist að aðstæður til
rannsókna eru hér frá náttúrunnar hendi
góðar. Það er því ekki að ófyrirsynju að ís-
land er stundum kallað „náttúruleg vinnu-
stofa“ f jarðvísindum á alþjóðlegum vett-
Vangi. Áhugi erlendra vísindamanna á nið-
urstöðum rannsókna hér er mikill, og er
hann starfseminni ómetanlegur hvati.
Rannsóknir í jarðeðlisfræði hafa þó ekki
eingöngu menningar- og metnaðargildi,
heldur verulegt hagrænt gildi fyrir þjóðina.
Eldgos, landskjálftar, jökulhlaup, snjóflóð
°g sjávarflóð valda oft manntjóni og veru-
legum búsifjum. Skilningur á þessum fyrir-
hærum fæst m.a. með jarðeðlisfræðilegum
rannsóknum, og þær geta leiðbeint um að-
gerðir og skipulag til að minnka þá áhættu
Sem sambýli við þessi öfl náttúrunnar fylg-
ir.
Jarðeðlisfræðilegar rannsóknir gegna
mikilvægu hlutverki í rannsókn jarðhita og
vatnsorku og við allan undirbúning virkj-
ana. Þær eru einnig mikið nýttar við könn-
un aðstæðna til annarrar mannvirkjagerð-
ar. svo sem hafna.
Að síðustu mætti nefna rannsókn á
landgrunni, leit að verðmætum efnum á
hafsbotni og olíu í landgrunnssetum. Mikið
vantar enn á skilning á myndunarsögu
andgrunnsins, sem er nauðsynleg forsenda
a'har leitar. Þar gegna jarðeðlisfræðirann-
sóknir lykilhlutverki. Án þeirra verða bor-
anir á landgrunni marklaust fálm.
Rannsóknir í jarðeðlisfræði eru stundað-
ar á nokkrum stofnunum hérlendis, enda
er svið rannsóknanna breitt og lítil hætta á
tvíverknaði. Áhersla er lögð á samvinnu og
verkaskiptingu, þegar hún á við. Á Raun-
vísindastofnun fara rannsóknirnar fram í
jarðeðlisfræðistofu, en þar starfa nú 6 sér-
fræðingar, verkfræðingur, tæknifræðingur
og 3 rannsóknarmenn. Auk þess hafa 2 há-
skólakennarar þar rannsóknaraðstöðu.
Áhersla er lögð á rannsóknir á eðlisfræði
hinnar föstu jarðar og á jöklum, en einnig
er innan stofunnar sérstök Háloftadeild.
Enda þótt meginmarkmið stofunnar sé að
stunda grunnrannsóknir, hafa þær jafnan
verið með hagnýtu ívafi og oft tengst ráð-
gjöf um framkvæmdir og almannavarnir.
Val rannsóknaverkefna hefur mjög ráð-
ist af land- og jarðfræðilegri sérstöðu ís-
lands; meðal annars eru aðstæður til rann-
sókna á ýmsum eðlisþáttum landreks og
eldvirkni óvíða betri en hér gefast. Mörg
verkefnanna eru unnin í náinni samvinnu
við innlendar og erlendar rannsóknarstofn-
anir. Af helstu viðfangsefnum mætti nefna:
Skjálftavirkni og jarðskorpuhreyfingar
Raunvísindastofnun hefur í mörg undan-
farin ár haft umsjón með rekstri og viðhaldi
u.þ.b. 35jarðskjálftamælistöðvaálandinu.
Úr mæligögnum eru ákvörðuð stærð og
upptök allra helstu jarðskjálfta á íslandi og
í næsta nágrenni. Eru þau gögn notuð til
rannsókna á eðli og upptökum jarðskjálfta
og gerð jarðskorpunnar á Islandi.
Annar megintilgangur skjálftamælinets-
ins er samtímaeftirlit með hræringum með
tilliti til eldgosa- og jarðskjálftahættu. Sér-
stök áhersla hefur verið lögð á rannsókn
þeirra svæða þar sem mest hætta er á að
skjálftar og eldsumbrot valdi tjóni, svo sem
í Þingeyjarsýslum, við Kötlu og á vestan-