Stúdentablaðið - 01.10.2001, Blaðsíða 25

stúdentablaðið Ml
Háskólar og heimsvæðing
Ávarp á háskólahátíð 5. október 2001
r
g óska okkur öllum til hamingju með
90 ára afmæli Háskóla Islands og býð
ykkur hjartanlega velkomin til þessarar
háskólahátíðar. Ég býð sérstaklega vel-
komna hina erlendu rektora og vararektora
sem heiðra okkur með nærveru sinni. Með
þátttöku sinni í hátíðarhöldum okkar
minna þeir okkur á að Háskóli Islands er
hluti af samfélagi háskóla um heirn allan. Á
þeint 90 árum sem Háskóli Islands hefur
starfað hefur hann smám saman orðið virk-
ari þátttakandi í hinu alþjóðlega háskóla-
samfélagi og um leið lagt æ meira af mörk-
um til að byggja upp íslenskt þjóðfélag
með Ijölgun námsgreina, stórauknum
rannsóknum, síaukinni fræðslu og þjónustu
við landsmenn.
Þær miklu breytingar sem orðið hafa
hvarvetna í heiminum á atvinnulífi, menn-
ingu og stjórnmálum má vafalaust rckja
beint eða óbeint til þess sem kaliað hefur
verið „rökvæðing veraldarinnar“ og á rætur
öllu öðru fremur í starfi háskóla frá mið-
öldurn til þessa dags. Ábyrgð háskóla á því
sem gerist í heiminum er því hugsanlcga
nteiri en okkur kann að gruna. Ein spurn-
ing verður sífellt áleitnari í mínum huga:
Öxlum við háskólafólk fyllilega ábyrgð
okkar á þeim breytingum sem eru að verða
í heiminum? Gerum við örugglega allt sem
við getum til þess að starf okkar leiði til
góðs fýrir framtíð mannkyns?
Leiðum fyrst hugann að því í hverju starf
okkar félst og um hvað það snýst. Háskóla-
starfsemi ber hvarvetna sömu einkenni.
Hún er þrotlaus barátta fyrir framgangi
röklcgrar hugsunar sem miðar að því að
atla fræðilegrar þekkingar á heiminum,
tæknilegrar kunnáttu til að breyta honum
og siðfcrðilegrar visku til að bæta hann eins
og kostur er. Opinbert og viðurkennt hlut-
verk háskóla frá tilkomu þeirra á miðöldum
hefur verið eitt og hið sama: Öflun, varð-
veisla og rniðlun þekkingar á heiminum og
sjálfum okkur. Hvarvetna í háskólum
heimsins gilda í meginatriðum sömu siðir,
sömu vinnubrögð og sama virðing fyrir
þekkingunni og öllu starfi sem henni teng-
ist. Þekking er í hugum háskólatólks merki-
legasta fyrirbæri heimsins. Hún tengir sam-
an hugsanir og hugmyndir úr öllum
kimum heimsins og getur santeinað mann-
kynið handan alls þess sem greinir það í
þjóðir, télagshópa og einstaklinga. Smám
saman hefur háskólafólk í öllum heims-
hornurn tileinkað sér sömu fræðilegu,
tæknilegu og siðferðilegu þekkinguna -
þekkingu sem cr reist á sömu röklegu for-
sendum, borin fram í sama röklega formi
og beitt eða hagnýtt með sömu röklegu að-
ferðunum. Þessi heimsvæðing þekkingar-
innar er órofa tengd starfi háskólanna og
þeir eiga að vinna að því að hún leiði til
góðs fyrir mannkynið allt.
Ég trúi því að heimsvæðing þekkingar-
innar - eða ætti ég að segja „þekkingar-
væðing heimsins?" - hafi getað átt sér stað
vegna þcss að hinar mannlegu verur eru í
meginatriðum eins gerðar og hugsa á svip-
aðan hátt, þótt þær tali ólíkar tungur, hafi
ólík félagsleg kerfi og orðið fyrir mismun-
andi lífsreynslu. Þess vegna má líta á mann-
kynið, eins og franski hugsuðurinn og
stærðfræðingurinn Blaise Pascal segir, „sem
sömu manneskjuna sem enn lifir og lærir
stöðugt.“ Sú manneskja er sannarlega
óendanlega flókin og fjölbreytt: Hún er
karl og kona og sameinar í sér alla kynþætti,
aldurshópa, þjóðfélagshópa og trúarhópa.
Er ekki skipulögð þekkingarleit, scm bvgg-
ist á yfir\’Cgun og agaðri hugsun, eina leið
okkar mannfölksins til að samhæfa óendan-
lega flókinn og fjölbreyttan veruleika þess-
arar manneskju sem allt mannkynið er?
Nú við upphaf 21. aldar er eitt hugtak
notað öllum öðrum fremur til að lýsa því
sem er að gerast í heiminum og þeim
breytingum sem eru að verða og munu
verða á næstunni. Á heimstungunni ensku
er orðið „globalisation“ notað um þetta
hugtak, en bókstafleg þýðing þess á ís-
lensku er „hnatt\'æðing.“ Á frönsku er tal-
að um „mondialisation,“ heimsvæðingu. Á
þessum málum báðum er einnig talað um
,,internationalisation,“ alþjóðavæðingu.
Hvort sem menn kjósa að gefa þessum orð-
um sömu merkingu eða túlka þau á ntis-
munandi vegu er ljóst að hugsunin er af
svipuðum toga: Eitthvert fyrirbæri - hug-
mynd, tæki, hegðun, kvikmynd eða tón-
verk - fer yfir hnöttinn allan, snertir allan
heiminn eða skýtur rótum meðal flestra
þjóða heims. Hvort sem menn kjósa að tala
um ,,hnattvæðingu,“ ,,alþjóðavæðingu“
eða „heimsvæðingu“ er augljóslega um
flókin tcrli að ræða sem brýnt er að greina
og skilja bæði í einstökum atriðum og í
heild sinni.
Hvernig ber að skilja hnatt\'æðinguna
sem nú á sér stað og þýðingu hennar fyrir
framtíð heimsins? Og hver eru tengsl henn-
ar við heimsvæðingu þekkingarinnar sem
háskólar hafa staðið fyrir um aldir og eru
stöðugt að vinna að?
Ég ætla ntér ekki þá dul að athjúpa eðli
og þýðingu hnattvæðingarinnar í stuttu
ávarpi, en engum dylst að helstu þjóðfé-
lagskerfi veraldar eru að taka breytingum
undir áhrifiim hennar. Þessi kerfi - hagkerfi
og stjórnkerfi þjóða og þjóðaheilda og
enhfremur kerfi lífshátta og menningar -
taka smám saman á sig sömu form um víða
veröld. Hvar\'etna má sjá í mótun sömu
eða svipaðar reglur, hugmyndir og venjur,
sömu aðférðir við að skipuleggja viðskipti,
samskipti og siði meðal þjóða heimsins,
þrátt fyrir allt sem skilur þær að. Hér er
kerfisbundin heimsmenning að skapast, ef
ég má orða það svo. Jafnvel trúarbrögðin,
svo ólík sem þau eru að formi og innihaldi,
þurfa að heimsvæðast með þ\ í að laga sig
að reglum „heimsþorpsins“ og hætta að
stefna að heimsyfirráðum!
Fyrir þessari samhæfingu þjóðfélagskerfa
standa þær stofnana heimsins sent hafa rík-
ust áhrif á hugsanir fólks, líf þess og störf.
Stofnanir þessar eru ríki eða ríkjabandalög
sem sameina misstóra hópa fólks, frá ríkjum
á borð við Bandaríkin og Kína til smáríkja
á borð við Island og Luxemburg. Það eru
einnig fyrirtæki á borð við tölvurisann
Microsoft og sjónvarpsstöðvarnar MTV
eða CNN sem eru að störfum út um allan
heim og hafa áhrif á hugsun fólks í öllum
heimshornum. Til hliðar við hin voldugu
ríki og stórfyrirtæki standa svo háskólarnir
sem eru að störíiim hvarvetna í heiminum
og vinna allir að því að mennta einstaklinga
sem eiga að vera hæfir til að stýra málefn-
um þjóða sinna og byggja upp fyrirtæki
sem skapa atvinnu og móta lífsskilyrði alls
þorra almennings um heim allan.
Lítum nánar á háskólana. Á því leikur
enginn vafi að þeir hafa gegnt og gegna
lykilhlutverki í þeirri hnatt\'æðingu sem nú
gengur yfir heiminn. En gera þeir það á
fyllilega ábyrgan og gagnrýninn hátt?
Vinna þeir markvisst að því að breiða út
þekkinguna og láta ljós hennar skína sem
víðast í veröldinni? Er þekkingarvæðing
heimsins, sem háskólarnir bera ábyrgð á,
nægilega ríkur þáttur í hnatt\'æðingunni
sem nú á sér stað í heiminum á öllum svið-
um?
Ég levfi mér að efast um það. Ég er sann-
færður um að þeir gætu staðið sig miklu
betur en þeir gera nú við að axla ábyrgð
sína á gangi mála í heiminum. Ég veit að
háskólatölk um víða veröld stundar fræði
sín af heilindum og lyftir Grettistaki á
hverjum degi við að atla þekkingar, varð-
veita hana og rniðla henni til nemenda
sinna og út í þjóðfélagið. Og ég veit að í
heiminum er til það sem nteð réttu má
kalla „heimsmenningu háskóla,“ menning
sem snýst um að leita hins sanna og rétta í
öllum málum, rökræða og reyna að skilja
revnslu mannkynsins, allra manna, karla og
kvenna, af veruleikanum — rétt eins og
mannkynið væri eina og sama manncskjan
frá upphafi vega. Tilgangurinn cr sá að
reyna að átta sig á heiminum til að geta
tekið þátt í því sem þar á sér stað á ábyrgan
og áhrifamikinn hátt. Til þess þarf vissulega
fræðilcga og tæknilega þekkingu, en þó
ekki síður siðferðilega visku sem scgir okk-
ur hvernig við getum nýtt fræðin og tækn-
ina til góðs.
Hér hafa háskólar heimsins verk að
vinna. Siðferðileg viska kemur ekki til okk-
ar af sjálfsdáðum, heldur með yfirvegun og
rannsóknum á því hvernig mannkynið hef-
ur frá öndverðu leitast við að sigrast á rang-
læti, böli og glæpum sem markað hafa sögu
þess. Menning er barátta gegn öllu því sem
spillir eða tortímir lífinu. Og háskólar
heimsins ciga að leggja sig alla fram í þeirri
baráttu nteð gagnrýninni greiningu á sið-
ferðilegum kjarna hverrar menningar og
rökræðu um hann.
Háskóli Islands vill leggja sitt af mörkum
í þessu skyni. Stofnun hans fyrir 90 árum
var einn mikilvægasti áfangi íslensku þjóð-
arinnar í því að tryggja menningarlegt,
stjórnmálalegt og efnahagslegt sjálfstæði
sitt. Háskólinn skapaði þjóðinni vett\'ang
til að menntast af eigin rammleik, færa
skipulega til landsins þekkingu og andlega
strauma frá öðrum þjóðum og verða um
leið skapandi í vísindum og fræðum. Þessi
90 ár hafá verið ævintýri líkust og Háskól-
inn hefur átt drjúgan þátt í að gera það að
veruleika með því að opna dyr og glugga
þjóðarinnar fyrir erlendum menningar-
áhrifum og vinna jafnframt á agaðan og yf-
irvegaðan hátt úr þessurn áhrifúm. Stofnun
Vigdísar Finnbogadóttur í erlendum
tungumálum sem var opnuð í upphafi þess-
arar afmælisviku er mikilvægur liður í að
efla ennfrekar þennan þátt í starfi skólans.
Góður háskóli er uppeldismiðstöð þjóð-
ar sinnar. Háskóli Islands hefur ávallt lagt
sig frarn um að vera góður skóli og hafi það
tekist, þá er það að þakka þjóðinni sjálfri
sem hefur byggt hann upp og fært sér í nyt
það sem hann hefur fram að bjóða. Og Há-
skóli íslands hefur aldrei eins ntikið frani að
færa til að etla menntun og menningu
þjóðarinnar og einmitt nú á þessu afmælis-
ári.
Um leið og ég þakka þeim fjölmörgu
sem hafa lagt Háskóli íslands lið og átt þátt
í auðga starf hans, óska ég þess að hann
rnegi þjóna íslenskri þjóð með síauknum
krafti á komandi árum.
páll skúlason