Alþýðumaðurinn - 04.02.1965, Blaðsíða 5

Árui O. II • r 1
Hreppurmn og svslan
ÞETTA ERINDI flul-H höfundur ó
kvöldvcku i rikisútvarpinu 13. jan-
úar sl., og vakti þaS mikla afhygli
þeirrc, er ú hlýddu. Alþm. hefur
nú fengið góSfúslegt leyfi höfund-
ar til aS biita erindiS, en vegna
lengdar þess, er aSeins hægt aS
birta hluta nú og framhaldiS siSan
í næsta blaSi. Eru lesendur beSnir
velvirSingar ú þvi.
Mikið er rætt og ritað um
hag bænda og búnaðarsveita nú
hin síðari ár. Fleira neikvætt en
jákvætt. Er það nokkuð að von-
um, það er löngum auðveldara
að gagnrýna en úr að bæta, létt-
ara að rífa niður heldur en að
byggja upp aftur. En þó er það
svo, að oft verður að rífa og
umturna, til þess að hægt sé
að byggja vel og varanlega. Það
er auðvelt að sjá og verða var
við staðreyndirnar, hvað er að
gerast í sveitunum, að býlum
fækkar, jarðir leggjast í eyði,
ekki aðeins á útnesjum og inn
til afdala, heldur einnig í miðj-
um góðsveitum. Sums staðar
fara heilir hreppar í eyði, aðrir
hanga á horriminni, því að hvað
er það annað en félagslegur og
skipulagslegur hordauði, er
byggð helzt í víðlendum hrepp-
um þannig — við svo litla kosti
— að þar hírast 50 til 100 sáli? r
En þó að auðvelt sé að sjá
þetta, finnst mér ekki laust við,
að margir loki augunum fyrir
slíku, eða láti sér fátt um finn-
ast. Aðrir virðast að sönnu sjá
afhroð sveitanna fullvel, en telja
þetta eðlilega „þróun“, sem ekki
sé ástæða til að gera sér neina
rellu út af. Bara eðlilegt og gott
að kotin fari í eyði og fólkið
hverfi að því sem betra er. Fá-
sinna væri að neita því, að þetta
þetta geti verið rétt að vissu
inarki, það geti verið rétt og
eðlileg þróun, að afskekktir bæ-
ir og heil hverfi fari í eyði og
fólkið flytjist þangað sem meiri
eru samfélagsgæðin og möguleik
arnir. Hitt er einnig jafnfjarri
sannleikanum og réttu mati, að
halda því fram, að allt, sem ger-
ist á þessu sviði sé harla gott og
eðlilegt, eða óumflýjanlegt. Hér
er ekki aðeins um það að ræða,
hvað býr af fólki í sveitunum
og hvað eyðist af byggð, hér er
einnig um að ræða, hverja kosti
það fólk býr við, sem heldur
áfram að búa í sveitunum. Ekki
aðeins fjárhagslega kosti, held-
ur einnig þjóðfélagslega kosti.
Enginn skyldi halda, að hagur
fólks í strjálbýlinu verði tryggð-
ur, og framhald æskilegrar bú-
setu víða um land, með þyí einu
að auka tekjur fólksins, sem
fæst við landbúnað. Vitanlega
er það eitt af frumskilyrðunum
fyrir því, að búskapur sé stund-
aður sem atvinna og framleiðsla,
að menn hafi viðunandi tekjur
af því, en hitt er ekki lítið atriði,
að fólkið geti búið við það hag-
ræði og félagsháttu, sem því
hugnast, og sem aukin fjárhags-
leg velmegun gerir því fært að
veita sér, ej umhverfið leyfir
það. Þannig mun óreiknað, hve
margur bóndinn yfirgefur jörð
sína og búskap sem atvinnu af
öðrum ástæðum en þeim, að
fjárhagurinn sé svo þröngur, að
ekki sé v.iðhlýtandi. Nefna rná
atriði sem skólaleysi, læknis-
leysi, prestsleysi, fásinni og lé-
legar samgöngur, að því er snert
ir vörur og póst og aðstöðu til
ferðalaga, til samneytis við ann-
að fólk.
Allt gefur þetta ástæðu til að
hugleiða og athuga við hvaða
þjóðfélagslegar og skipulagsleg-
ar aðstæður fólkið býr, sem
sveitirnar byggir, hvort þar sé
allt með réttum og heppilegum
hætti, miðað við þá framför,
jafnvel byltingu, sem orðið hef-
ur í íslenzkum þjóðarbúskap á
síðustu áratugum. Mikið og
rnargt er umbreytt og öðru vísi
en áður var um aldir. Það, sem
mest einkennir breytingarnar,
er hin stóraukna samvinna og
samskipti fólks á nær öllum svið
um. Nefna má stéttarfélög, verzl-
unarfélög (kaupfélög), búnaðar
sambönd, ræktunarsambönd,
menningarfélög og skemmtifélög
margs konar, framleiðslufélög
svo sem mjólkursamlög, slátur-
félög, útgerðarfélög o. s. frv.
Og svo er það, sem ekki er
minnst um vert, þjóðfélagið
sjálft, framþróunina þar. Þjóð-
in, sem var valdalítil og ráðafá
í „bílandi" annarrar þjóðar og
lands, gerðist konungsríki með
eigin þjóðfána, og síðar lýð-
veldi. Við það skipulag nýtur
hún margvíslegra sameiginlegra
gæða, sem áður voru henni lítt
kunn, og ennþá minna tiltæk.
Nefnum síma, útvarp, skólar,
vegakerfi, samgöngur á sjó og
landi og í lofti. Kaupstaðirnir
með sín bæjarréttindi, og Reykja
vík sem allstór — jafnvel mjög
stór — borg, miðað við mann-
fæð þjóðarinnar, allt er þetta
þjóðfélagsleg nýsköpun, allt er
þetta aukin samvinna og sam-
starf og nýtt skipulag.
En svo er það hlutur sveit-
anna, þar sem búskapurinn er
aðalatvinna og búseta í sam-
ræmi við það strjál og fámenn.
Víst nýtur strjálbýlið góðs af
mörgu því, er ég nefndi, svo
sem vegum og síma, útvarpi og
cðru fleira, sem þjóðfélagið
veitir.
En þjóðfélagslegt og stjórnar
farslegt skipulag sveitanna hef-
ur ekki breytzt í samræmi við
það, sem hefur verið að ske
með þjóðinni, á hraðstígan hátt
hin seinni ár og áratugi. Þar
situr mest allt við hið sama og
verið hefur um aldir, jafnvel í
1000 ár, jafnvel ekki laust við
Árni G. Eylands
að sumt hafi breytzt tii hins
verra, hreppar hafa verið klofn-
ir og sýslum skipt í smærri eind
ir en áður var, á sama tíma sem
félagssamtök fólksins hafa gerzt
víðfeðmari. Getur slíkt verið
rétt og heppilegt? Eg held ekki,
og svara spurningunni ákveðið
neitandi.
Hreppaskipunin gamla og sam
skipun hreppanna í sýslufélög,
var eðlilegt og nauðsynlegt skipu
lag á löngu liðnum öldum, þeg-
ar fátœkrarnál og þess háttar
fleira var aðalmál hreppanna,
og skattakröfur og lagaboð aðal
mál sýslu hverrar, í höndum
sýslumanna sem margvíslegra
valdsmanna í þjóðfélaginu. En
þó þetta væri gott og blessað,
heppilegt og nauðsynlegt fyrir
500—1000 árum, er ekki víst,
að það eig,i vel við nú á tímum.
Það er sannarlega til of mikils
ætlast, að forfeður okkar á land
náms- og söguöld fyndu upp
fyrirkomulag, sem gilt gæti lítt
breytt á atomöld okkar tíma. En
í þjóðskipulaginu hefur því mið
ur ekki verið tekið tillit til hinna
breyttu aðstæðna.
Þótt skynsamlegar breytingar
á skipan hreppa- og sýslumála,
í þá átt er samrýmist því, sem
nú er orðið á öðrum sviðum
mörgum, geti ekki einar út af
fyrir sig bjargað sveitunum frá
því að bíða afhroð á marga
lund enn um skeið, tel ég ljóst,
að þær gætu orðið eitt af undir-
stöðuatriðum þess að jafna met-
in og bæta aðstöðu sveitafólks-
ins með öðrum aðgerðum marg-
víslegum. Og margar eru þær
aðgerðir aðrar, sem til mála
koma þess eðlis, að þær eru von-
litlar, ef skipan sveitanna í
deildir í þjóðfélaginu kemst ekki
í betra og s'kynsamlegra horf en
nú er, og látið er viðgangast,
jafnvel svo, að í nýlegri löggjöf
er að því er virðist lokað aug-
um fyrir því, hverra breytinga
er þörf, og hversu aðkallandi
gagngerðar breytingar eru á
mörgu er varðar sveitirnar, á
ég þar við sveitarstjórnarlögin
frá 1961, einnig hin flóknu á-
búðarlög frá sama ári.
Lítum nú á fjögur atriði:
1. Hvernig hreppa- og sýslu-
skipunin er nú.
2. Hverjar breytingar hafa ver-
ið gerðar á skipan þeirra
mála hin síðari ár og ára-
tugi.
3. Hvernig nágrannaþjóðir okk
ar, sem við vitnum oft til um
umbætur margvíslegar og
skipulagsmál, haga sér á
þessu sviði, hvað þar hefur
gerzt hin síðari ár, og hvert
er stefnt í sveitarstjórnar-
málum þar í löndum.
Og loks:
4. Hvernig hugsanlegt væri að
breyta um stjórnarfarslegt
skipulag og fleira í íslenzk-
um sveitum.
1. — Nú eru 23 sýslufélög
á landi hér. I þeim bjuggu 1962
59.528 manns. Meðaltal í sýslu
2.588 manns. Fjölmennust er
Árnessýsla með 7.128 manns.
Næst er Gullbringusýsla með
5.644 manns. Nýtur Árnessýsla
þess, og villir um leið um sam-
anburð, að þar er þorpið Sel-
foss með 1867 íbúa, en heldur
sér þó við það að vera hreppur,
en ekki kaupstaður með bæjar-
réttindi, enda höfð eftir sýslu-
manninum þar þau viturlegu og
skemmtilegu orð, að hann sjái
ekki neitt annað unnið við að
Selfosshreppur hljóti kaupstað-
arréttindi en að hann sjálfur
gæti skrýtt sig með nafninu bæj-
arfógeti, en kæri sig ekkert um
það. — Vel sé honum fyrir
þau ummæli — ef satt er hermt.
Fámennasta sýslan — A.-
Barðastrandarsýsla, hefur ekki
5
nema 528 íbúa, en auk þess eru
10 sýslur, sem ekki hafa nema
frá 1000 og upp til 2000 íbúa.
Tala hreppa í sýslu er all-
breytileg, frá 4 (Kjósars.) og
upp í 18 (Árness.). Tala hreppa
á landinu öllu er 214, af þeim
var einn í eyði 1962, þegar töl-
ur þessar eru skráðar, en eru
nú tveir. Meðal fólksfjöldi í
hreppi er því 278 manneskjur
ef miðað er við 214 hreppa, en
281 er miðað er við 212 byggða
hreppa, — skiptir engu hvor
talan er. Af hinum byggðu
hreppum voru 1862 39 hreppar
með minna en 100 íbúa, og 113
hreppum voru 1962 39 hreppar
60 hreppar voru með meira en
300 íbúa.
Við þessar tölur er enn að
athuga, að af hreppunum 60,
sem telja yfir 300 ibúa, eru
ekki nærri því allir það, sem
nefna má eðlilega sveitahreppa.
Meðal þeirra eru sem sé hrepp-
ar, sem eru þorp að mestu eða
öllu, eins og t. d. Hveragerði,
Eyrarbakkahreppur, Selfoss-
þorp, Stokkseyrarhr., Búðahr.,
Eskif j arðarhr., Rey ðarf j arðar-
hr., Þórshafnarhr., Dalvíkurhr.,
Blönduóshr., Hvammstangahr.,
Hólshr. (Bolungarvík), Stykkis
hólmshr., Olafsvíkurhr., og Borg
arneshr., og mætti jafnvel fleiri
telja. Að þessu athuguðu, verð-
ur fólksfjöldinn í hinum eigin-
legu sveitahr. óhuggulega lítill,
jafnvel þótt smákauptún sé inn-
an marka hreppsins, svo sem er
t. d. um Hofsós, Hólmavík,
Skagaströnd o. fl. staði slíka.
2. — Breytingar þær, sem
gerðar hafa verið á skipan
hreppa og sýslna síðustu ára-
tugina hafa yfirleitt allar mið-
að að því að minnka og brytja
niður, í anda hugtaksins fræga
„þursi, ver sjálfur þér nægur.“
Og þetta hefur gerzt á sama
tíma sem samstarf manna í verzl
unarmálum og félags- og skipu-
lagsmálum öðrum hefur auk-
ist stórlega, og slíkar félagsheild
ir náð yfir stærri og stærri svæði
hver fieild, sökum þess í senn,
að mönnum hefur skilist hve
æskilegt það er að láta slík sam
tök og samvinnu ná yfir ríflega
stór crg fólksrík svæði, og bætt-
ar samgöngur og aðstæður aðr-
ar hafa gert slíkt ekki aðeins
mögulegt, heldur blátt áfram
eðlilegt og auðvelt. „Kaupstöð
um og sýslum má eigi fækka eða
fjölga nema með lögum,“ segir
í sveitarstjórnarlögunum. Um
leið segir að ekki megi breyta
mörkum kaupstaða og sýslna
nema með lögum.
Sýslur hafa verið klofnar með
lögum svo sem:
Þingeyjars. og Skaftafellss.
1877. — Barðastrandars. 1887.
— ísafjarðars. 1896. — Kjósar
Framh. á bls. 6.