Alþýðumaðurinn - 22.12.1966, Qupperneq 8

• •
Minni Jóns Liskups Ogimmdssonar
i
i
i
í
ii
M
t
t
l
:!
■i
Hóllastóll með hefð og sóma
hafinn stóð,
biskup nýr með listaljóma
lýsti þjóð.
Postullega prýddi Hóla,
presta lærði, vígði skóla,
lék á hörpu himnaljóð.
ÞANNIG lýsir síra Matthías
hinum fyrsta Hólabiskupi,
hinum blessaða Jóni Ögmunds-
syni, er vér minnumst í dag sem
föður og stofnanda skólahalds
á Norðurlandi, og þá sérstak-
lega þess skóla, sem vér stönd-
um nú í, þótt slitið væri sam-
hengi skólahaldsins um skeið.
Saga vor er auðug af minning
um. Söguriturum vorum hefir
frá öndverðu verið tamara að
gera mannlýsingar, en fjalla um
aldarfar, náttúru landsins eða
almenna þjóðhætti og þjóðhagi.
Flest slikt verðum vér að finna
milli línanna í ævisögunum, eða
sem einhverskonar skýringar-
greinar við orð og athafnir sögu
hetjanna. Þannig vitum vér það,
að vor var hart hér nyrðra 1108
og hafísar fyrir landi af því
einu, að þá hét Jón biskup því
til árbótar að reisa klaustur á
Þingeyrum og markaði sjálfur
grunn undir kirkjuna, en þá
skipaðist veður svo skjótt, að
ísa lagði frá landi, og jörð greri
svo á einni viku, að næg voru
sauðgrös. Emnig er oss sagt í
sögu hans, að einhvemtíma i
hans biskupsdómi var gróður-
laust fram til Alþingis vegna
þurrka. En þá hét. Jón biskup
enn á ný til árbótar og mælti
um leið: „Það vildi ég að Guð
gæfi oss nú döggina“. Hóf hann
síðan messugjörð undir alheið-
um himni, en eigi var langt
komið messusöngnum, þegar
regn kom svo mikið, að illvært
þótti úti fyrir votviðris sakir.
Þaðan í frá um sumarið voru
döggvar um nætur en sólskin
■um daga. Þessar árferðislýsing-
ar hafa geymzt til þess eins að
sýna eftirkomendum, að slíkur
var bænarmáttur hins blessaða
biskups, að heiður himinn varð
á svipstundu skýjum hlaðinn,
sem frjóvgandi regn dundi úr,
og hafísa lagði frá landi, en hlý-
viðri létu kalna jörð gróa á einni
viku. Þegar slík stórmerki gerð
ust að biskupi lifandi, var engin
furða, þótt menn þættust vissir
um helgi hans að honum látn-
um, þegar svo við bættist hinn
fegursti lifnaður, góðvild til
allra manna og sívökul um-
hyggja fyrir Guðs kristni.
I
! Helgi hans eigum við mest að
þakka, að skráð var saga hans.
I Sagan sveipar að vísu biskup-
i inn og allt líf hans dularhjúpi,
og höfundur hennar sveigir allt
söguefnið að því að sanna og
sýna helgi biskups. Það er því
nokkrum erfiðleikur bundið, að
finna hina sönnu mynd hans, en
þar sem oftar verðum vér að
lesa milli línanna, leitast við að
skyggnast gegnum þokuhjúp-
inn.
Saga biskups segir oss frá, að
hann fór ungur utan. í þeirri
ferð komst hann allt suður til
Rómaborgar. Enginn vafi getur
á því hvílt, að þetta hefir verið
námsferð, og hinn ungi klerkur
frá Breiðabólsstað í Fljótshlíð
hefir heimsótt þar skóla og
klaustur, sem víða var nátengt
hvað öðru. Svo telja fróðir
menn, að hann muni á þeim
árum hafa kynnst klausturreglu
Klúny-bræðra, sem þá var ágæt
ust talin í Evrópu, en í biskups-
dæmi Jóns helga koma skýrt
fram hættir Klúný-manna, ann-
arsvegar spameytni fyrir sig
sjálfa, svo að nálgaðist mein-
læti, en hinsvegar hin mesta
höfðingslund og gestrisni. Þá
létu þeir einskis ófreistað til
þess að guðsþjónustan mætti
verða sem viðhafnarmest og
fegurst með söng og fögrum
búnaði.
í þessari ferð hafði hann heim
með sér Sæmund frænda sinn
hinn fróða, sera sagan segir að
týnt hefði nafni og tungu við
lærdómsiðkanir suður í París.
Sennilegt er að heilagur Jón
hafi eitthvað rýnt í fræðin þar
suður frá. En íslenzk þjóðtrú
lét Sæmund hafa setið við fót-
skör myrkrahöfðingjans sjálfs í
Svartaskóla, og vitanlega mátti
ekki bendla nafn hins heilaga
manns við þau fræði, sem þar
voru kennd og numin. Hann
steig þar einungis niður í djúp-
in til að bjarga frænda síflum.
Var það síðar talið eitt af hans
beztu happaverkum, að hann
spandi Sæmund út til íslands
og barg honum fyrir Guðs
kristni.
Vér kynnumst einnig heilög-
um Jóni úti í Noregi, þar sem
hann gerist fyrirsvarsmaður
landa síns, sem sekur hafði
gerzt við konung. Þar hikar
hann eigi við að baka sér reiði
konungs til þess ef hann mætti
fá borgið nauðstöddum landa
sínum.
Enn heyrum vér þá sögu af
heilögum Jóni, þegar hann er
við messugerð úti í Lundi, að
hann syngur svo fagurlega, að
sjálfur erkibiskupinn brýtur
bann sitt og lítur fram eftir
kirkjunni til að sjá hver ætti
slíka rödd og afsakar sig síðan
með því „að þvílíka rödd heyrði
ég aldrei af nokkurs manns
barka út ganga, og er þetta held
ur engilleg rödd en mannleg".
Þessar svipmyndir sýna oss
lærdómsmanninn, drengilegan
og málsnjallan ræðuskörung og
listamann. Það var því engin
furða þótt Gissur biskup kysi
hann til hins fyrsta biskups á
Hólum, þegar hann gaf Norður-
landi heilan biskupsstól.
En það er þó ekki af þessum
sökum einum, sem vér hyllum
heilagan Jón á þessum stað og
stund. Vér hyllum hann hér
sem fyrsta íslenzka skólamann-
inn, sem kallast getur því nafni,
þann mann, sem fyrstur kom á
fót reglulegu skólahaldi á voru
landi, og það fremur sem skóli
Eftir
Steindór Steindórsson
frá Hlöðum
vor er, eins og ég fyrr gat, arf-
taki þess skóla, sem blessaður
Jón biskup setti á Hólum í
Hjaltadal fyrir hálfri níundu
öld.
Vér skulum nú sem snöggv-
ast reyna að skyggnast gegnum
aldirnar og litast um, hversu
skólahaldi var þá farið hér á
landi, og bregða oss sem snöggv
ast inn í skóla Jóns helga.
Um þær mundir, sem Jón
biskup stofnsetti skóla á Hól-
um, hafði ísland verið kristnað
í meira en heila öld, og biskups
stóll hafði verið í Skálholti hálf
an þann tíma. Vitað er að upp-
fræðsla prestsefna hafði fram
farið í Skálholti, Odda og
Haukadal, en hvergi verður séð,
að þar hafi verið um reglulegt
skólahald að ræða með sérstök-
um kennurum. Heldur verður
að ætla, að einn eða fleiri klerk-
lærðir menn hafi kennt þar í
hjá-verkum frá öðrum störfum,
biskupinn sjálfur í Skálholti og
hinir lærðu goðorðsmenn og
höfðingjar í Odda og Haukadal.
Og vafalítið hefir meginkappið
verið lagt á, að nemendumir
gætu komizt slysalaust út frá
því að syngja messu.
Jón helgi kemur að biskups-
stóli sínum roskixm maður.
Hann hefir af eigin raun kynnzt
klausturskólum og dómsskólum
suður um Evrópu, og sennilega
heimsótt þá þeirra, sem mest
orð fór af. Honum er Ijóst, hver
reginmunur er á skólahaldi þar
og kennslunni hér heíma, þótt
notadrjúg sé, og hann sér af
reynslu annarra þjóða og eigin
skilningi, að grundvöllur kirkju
og kristinnar menningar í land-
inu er að hér starfi fullkominn
skóli, en fræðsla kennimanna,
sem eiga að uppfræða lýðinn,
sé ekki hjáverkastarf önnum
kafinna manna, biskups eða
annarra. Þótt Hólastóll sé stofn-
aður af rausn, er biskupsdæmið
ekki nema á móts við þriðjung
Skálholtsbiskupsdæmis. Ekki
þarf að efa, að hann hafi haft
þann metnað fyrir biskupsstól
sinn, að hann yrði í engu eftir-
bátur stóra bróður í Skálholti,
að fjórðungur vor hér nyrðra
skyldi „fylla landið hálft“, eins
og Matthías komst síðar að orði.
Ekki væri fjarri að ætla, að
hann með fullkomnu skólahaldi
á Hólum hafi viljað auka veg
stólsins gagnvart Skálholtsstól.
En hvað sem um það hefir
verið er það víst, að þegar hann
kemur heim frá vigslu, hefir
hann með sér tvo ágætlega
lærða kennimenn, annan til að
takast á hendur skólastjóm en
hinn til að kenna. En sjálfur
hefir hann hönd í bagga með
fræðslunni nemendunum. Með
þessu skapast í fyrsta sinn hér
á landi stéttir kennara og skóla-
sveina.
Kennslugreinar í Hólaskóla
hafa vafalítið verið þær sömu
og gerðist í dómsskólum utan-
lands, klerkleg fræði, latína,
sem var þungamiðja námsins,
söngur, versagjörð, tölvísi og
stjömulist. Angi heimsmenn-
ingarinnar var gróðursettur
norður í Hjaltadal. Skólalífið
sjálft fær þenna vitnisburð:
„Sumir lásu heilagar ritningar,
sumir rituðu, sumir sungu, sum
ir námu, sumir kenndu. Engi
var öfund þeirra í millum, engi
ágangur eða þrætur. Hlýðni
hélt þar hver við annan.“ Af
þessum orðum má það Ijóst
vera, að skólabragur á Hólum
hefir verið með þeim hætti, sem
hvarvettna, og á öllum tímum,
má vera til fyrirmyndar og er
óskadraumur hvers skóla-
manns. Og þótt biskup væri
siðavandur í ríkara mæli en áð-
ur hafði tíðkazt hér á landi og
bannaði dansleika og hverskyns
lausung, og tæki ástarkvæði
Ovids af ungum og glaðlyndum
prestlingi, þá þyrptust samt
ungir menn heim að Hólum til
náms undir aga og gæzlu hins
blessaða biskups, „og kom ná-
lega engi á hans fund, að eigi
fengi hann á nokkura lund leið-
réttan fyrir sakir guðlegrar ást-
ar og kostgæfi, er hann lagði á
hverjum manni að hjálpa“.
1 skólalífinu virðist fordæmi
og líferni biskups hafa orðið
áhrifadrjúgt, því að fara má
nærri um, að ekki hefir öllum
verið siðavendnin og aginn ljúf-
úr. Biskup var 'iðjumaður, sí-
vökull og sístarfandi, hann var
fullur góðvildar til alls og allra
og hjálpsemi hans þekkti engin
takmörk. Lýsingin af skólalíf-
inu, þótt stutt sé tekur einmitt
skýrast fram þetta annarvegar
iðjusemina, hinsvegar öfund-
leysi og hlýðni manna á meðal,
•-þær dyggðir, er vér helzt vild-
um kjósa hverjum skóla til
handa.
En það var ekki skólabragur-
inn einn á Hólum, sem var til
eftirbreytni. Vel hefir verið
kennt þar og gagnsamlega. Sag-
an hermir, að smiður einn ágæt
ur Þóroddur Gamlason, sem
biskup hafði fengið til kirkju-
gerðar, hafi hlýtt á kennsluna,
meðan hann var að verki sínu.
En sennilega hefir kennslan far-
ið fram í kirkjunni þótt eigi
væri hún þá fullgerð. Smiður-
inn hlýddi á kennsluna jafn-
framt vinnu sinni og varð svo
lærður í latínu, að fáir stóðu
honum á sporði í málfræði, og
mælt er, að hann hafi fyrstur
sett íslendingum stafrof. Slikan
ávöxt bar kennslan á Hólum í
íslenzkum fræðum, og með
starfi Þórodds rúnameistara var
Hólaskóli orðinn hin fyrsta vís-
indastofnun í landi voru.
Ég minntist þess fyrr, að Jón
biskup spandi Sæmund fróða
með sér heim úr Svartaskóla.
Við menntabrunna hinna • al-
heimslegu fræða hafði Sæmundi
farið sem mörgum síðar að hann
hafði gleymt tungu sinni og upp
runa. Margt er nú rætt um þá
hættu, sem oss íslendingum
stafi af erlendum áhrifum. Ekki
óttast ég hana svo mjög. Hitt
þykir mér ískyggilegra hversu
margir íslenzkir menntamenn
gleyma svo landi sínu og þjóð,
að þeir hverfa í þjóðahafið er-
lenda eftir nám sitt þar. Og önn
ur hætta vofir sífellt yfir oss,
sem miklu er alvarlegri öllum
erlendum áhrifum, og það er,
að vér sökkvum oss svo niður
í fræðagrúsk, hvort heldur sem
það eru stafkrókar, orðaleikir,
efnasuða, talnagaldur eða véla-
leikni, að vér í hinu einhæfa
grúski verðum svo haldnir af
einstefnuakstri, að vér gleym-
um því, sem á ríður, andanum
sem að baki er og hinum al-
gildu siðrænu lögmálum og
markmiðum. Megi hinn helgi
Jón forða oss frá þeim hlutum,
svo sem hann leysti Sæmund
frá meistaranum í Svartaskóla.
Skóli vor hefir kosið sér hinn
blessaða Jón biskup að vemd-
ara. Slíkt er ekki að ófyrir-
synju. Hinn helgi biskup hóf
fyrstur merki mennta og menn-
ingar á Norðurlandi, á þann
hátt, að vér nú að meira en 8
öldum liðnum megum sjá í
starfi hans og stefnu fyrirmynd
og hugsjón í senn. Þess vegna
(Framhald á blaðsíðu 12.)