Alþýðumaðurinn - 15.08.1969, Side 5

Lestíarkennsla og lesþroski
Grein eftir B jarna Kristjánsson, kennara
EFTIRFARANDI grein er eftir Bjarna Kristjánsson kennara frá
Sigtúni í Eyjafirði. En Bjami stundaði framhaldsnám við Kennara-
skóla íslands í sambandi við kennslu vangefinna barna. En Bjami
er sem kunnugt er ráðinn kennari við vistheimilið Sólborg í Kot-
árborgum, þá er það tekur til starfa. AM er akkur í því að birtai
þessa ritgerð Bjarna, því að um þessi þýðingarmiklu mál hefir oft
verið um deilt manna á meðal.
Formáli Bjarna fyrir
ritgerðinni.
Ritgerð þessi, sem hér birtist
er skrifuð vegna náms í fram-
haldsdeild Kennaraskóla ís-
lands. Fjallað er um lestrar-
kennslu og þau vandamál, sem
henni eru samfara og drepið á
nokkur þau helztu atriði, sem
nú eru efst á baugi í umræðum
lestrarkennara og lestrarsér-
fræðinga. Ekki er síður ástæða
til að almenningur og þá sér-
staklega foreldrar fylgist með
því sem er að gerast á þessum
vettvangi til aukins skilnings á
þeim erfiðleikum, sem barnið
kann að mæta í lestrarnáminu,
orsökum þeirra og afleiðingum.
Um leið opnast sýn inn í þann
vanda, sem kennaranum er á
höndum, þegar hann tekur við
byrjendum til að kenna þeim
lestur.
Gildi lestrarkunnáttunnar.
Lestrarkunnáttan veitir mann
inum aðgang að lind vísdóms og
þekkingar. Skóldið og rithöf-
undurintv, færa, hugsun sína í
búning orðsins, og bókin varð-
veitir hana í formi ritaðs máls.
í þau tákn ræður aðeins sá, sem
er læs. Afrek vísindamannsins
eru ætíð að nokkru skráð í bók
um, og þekking þeirra berst á
þann hátt frá einni kynslóð til
annarrar og verður undirstaða
nýrra afreka. Á síðum bókar-
innar glitrar saga mannkynsins
frá upphafi ritlistar til þessa
dags. Bókin túlkar viðhorf ein-
staklingsins til samtíðar og fram
tíðar, vitnar um sigra og mis-
tök, sorg og gleði, ást og hatur.
Atburðir líðandi stundar berast
okkur í rituðu máli á síðum
dagblaða og annarra rita. En
þeir ná ekki vitund þeirra, sem
ei geta lesið. Af þessari upp-
talningu má okkur verða ljóst
gildí lestrarkunnáttunnar, og
þótt „bókvitið verði aldrei í ask
ana látið“ í eiginlegri merkingu,
þá er það engin fjarstæða að
halda því fram, að bókvitið sé
nauðsynlegt hjálpartæki þeim,
sem vill fylla sinn ask og teljast
nýtur þegn í samfélaginu. Nú-
tíma þjóðfélag gerir miklar kröf
ur til einstaklingsins, og hinn
ólæsi er í rauninni fastur á
krossi þeirra örlaga, sem dæma
hann til að læðast með veggj-
um.
Hamingja einstaklingsins
verður því ætíð mjög háð þeirri
menntun, sem honum tekst að
afla sér, og lestrarkunnáttan er
grundvöllur þess, að hann geti
notið þeirrar menntunai’, sem
þjóðfélagið býður innan síns af-
markaða skólakerfis. Lestrar-
kennslan er því einn allra þýð-
ingarmesti þátturinn í starfi
skólanna, sem færir nemand-
ann að gáttum nýrrar og stór-
kostlegrar reynslu, og allt ann-
að nám byggist á því, að nem-
andinn öðlist nokkuð fljótt þá
lesleikni að geta tileinkað sér
efni þeirra bóka, sem honum er
ætlað að nema af. Takist honum
það ekki, er hann í rauninni
dæmdur úr leik og á sér vart
uppreisnar von. Við skulum því
snúa okkur að nokkrum þeim
þáttum, sem hafa áhrif á hæfni
Bjarni Kristjánsson.
nemandans til lestrarnáms, og
sérhver kennari, sem teljast vill
athugull og samvizkusamur,
verður að hafa í huga, þegar
hann tekur við byrjendum til
að kenna þeim lestur.
Lesþroski.
Börn hefja skólagöngu, þegar
þau hafa náð ákveðnum aldri.
Hér á landi er barn skólaskylt
það ár, sem það verður 7 ára.
Aldurinn er þó engin trygging
fyrir því, að nemendurnir séu
allir jafnir að likamlegum og
andlegum þroska, og eitt fyrsta
vandamálið sem mætir kennar-
anum, er mikill munur á þroska
þeirra. Stórlega skertir hæfileik
ar s. s. andlegur vanþroski á
háu stigi, blinda eða heyrnar-
leysi leyna sér að vísu ekki, og
verður ekki um þau atriði fjall-
að hér heldur þau vandamál,
sem telja mætti eðlileg og ætíð
má búast við að mæti lestrar-
kennaranum í starfi hans.
Margar rannsóknir hafa verið
gerðar í því skyni að ákvarða
þá þætti í þroska barnsins, sem
telja mætti forsendur þess, að
eiginlegt lestrarnám beri til-
ætlaðan árangur. Þar af er til
orðið hugtakið lesþroski (lese-
modenhed, readiness for rea-
ding). Einn þeirra manna, sem
mikið hefur unnið á þessum
vettvangi, er Norðmaðurinn H.
J. Gjessing. í bók sinni „En
studie om lesemodenhet ved
skolegangens begynnelse," ger-
ir hann grein fyrir athugunum
sínum, og nokkrir þeirra þátta,
sem hann telur forsendur góðs
gengis í upphafi lestrarnáms
eru t. d.,
1. að barnið hafi vanizt því
að hlusta,
2. það þarf að ráða yfir nægi
legum orðaforða,
3. það þarf að geta greint
milli ólíkra sjónmynda og
liljóða (visual and auditory
discrimination),
4. það þarf að hafa þroskað
áttaskyn,
5. það verður að hafa áhuga
fyrir lestrarnóminu. (1).
Þroski þessara hæfileika og
andlegur og líkamlegur þroski
yfirleitt er háður þeirri reynslu,
sem barnið hefur öðlazt í við-
fangi við umhverfi sitt áður en
skólaganga þess hófst, og það
mun vera almennt viðurkennt
meðal lestrarsérfræðinga, að til
þess að lestrarkennsla beri já-
kvæðan árangur þurfi barnið að
hafa náð því þroskastigi, sem
fyrrgreind atriði taka til. Sé því
ekki náð, veldur barnið ekki
þeim verkefnum, sem því er
ætlað að leysa, það fyllist von-
leysi og kvíða og fær óbeit á
lestrarnáminu.
Ég mun ekki fjalla um hvern
einstakan þátt í þessari upp-
talningu út af fyrir sig heldur
samverkandi áhrif þeirra á
lestrarnám barnsins. Það er þó
ekki úr vegi að athuga nánar
þátt heyrnar- og sjónskyns í
lestrarferlinu og þýðingu þeirr-
ar skynjunar fyrir framvindu
námsins.
Sjón og heym.
Lesturinn er fólginn í því að
ráða táknmyndir bókstafanna.
Augað grípur sjónmynd þeirra,
og hún berst til úrvinnslustöðva
heilans. Við túlkun þessarar
myndar kemur heyrnarskynið
til hjálpar, og sjón- og heyrnar-
mynd orðsins tengist þeirri
hugmynd, sem við höfum um
orðið úr mæltu máli. Að sjálf-
sögðu er þessi athöfn flóknari
en svo, að hún verði til fulls
skýrð á þetta einfaldan hátt.
Eigi að síður höfum við hér
grófa mynd af því ferli, sem á
sér stað. Ef talfærin vinna nú
rétt að myndun orðsins hljóm-
ar það okkur óbrenglað af vör-
um lesarans. Eitt þeirra atriða,
sem kennarinn verður þó ávallt
að gera sér glögga grein fyrir,
er hæfni nemandanna til að
greina mismun hljóða og sjón-
mynda. Á þessu svið eru nem-
endurnir mjög ólíkir að þroska.
Sumir greina glögglega mun
líkra hljóða s. s. t og d, p og b,
f og v. Aðrir rugla þessum hljóð
um saman. Framburður hljóð-
anna verður óöruggur og heild-
armynd orðsins óskýr. Barnið
skilur ekki það orð, sem það er
að reyna að lesa jafnvel þótt
merking þess sé því kunn úr
mæltu máli. Þótt heyrn barns-
ins sé fullkomlega eðlileg, skort
ir það oft næmi á þessi fíngerð-
ari hljómbrigði málsins, og veld
ur það barninu auðveldlega
erfiðleikum í lestramáminu.
Ógölluð heyrn og hæfileikinn
til sundurgreiningar hljóða er
eitt mikilsverðasta skilyrði þess,
að barnið verði læst. Kennarar
ættu því ætíð að vera vel á
verði, ef þeir hafa grun um, að
heyrn barnsins sé ekki eðlileg.
Barn, sem hefur skertá heyrn,
gerir ser ekki ætið grein fyrir
því, að það heyri ver en önnur
börn. Ef það er illa staðsétt í
skólastofunni, á það í erfiðleik-
um með að fylgja útskýringum
kennarans og öðlast því ekki í
upphafi þann grundvöll, sem
áframhaldandi lestrarkennsla
byggir á.
Oft koma fram í lestri barns-
ins gallar, sem rekja má til sjón
arinnar (sjónræn lestregða).
Helztu einkenni eru þau, að
barnið ruglar saman stöfum,
sem hafa líka sjónmynd t. d.
p-d-b, u og n, v og u. Barnið
á einnig í erfiðleikum með að
greina á milli fornlíkra orða s. s.
hann-kann, hús-lús o. s. frv.
Samfara þessum göllum eru svo
kallaðir umsnúningar algengir.
Þeir lýsa sér á þann hátt, að orð
eins og rós er lesið sem sór, hús
sem sú, lá sem ál. Bent hefur
verið á, að villur af þessu tagi
megi oft rekja til lélegrar form-
skynjunar og ruglaðs áttaskyns.
Aðrir halda því fram, að sjón-
ræn lestregða stafi oftar en hitt
frá lélegri samhæfingu hinna
hárfínu vöðva, sem stjórna
hreyfingum augnanna. Samstill
ing þeirra (binocular vision) er
þá ekki álitin nógu góð og
mynd sú, sem berst til skyn-
stöðva heilans verði því brengl-
uð. Fjarsýni er einnig mjög al-
gengt meðal barna, þegar þau
hefja skólagöngu. Sé þessum
nemendum ætlað að lesa lengi
í einu til skiptis af bók og töflu
þreytast hreyfivöðvar auga-
steinanna. Slík þreyta getur
leitt til vanlíðu, sem auðveld-
lega tengist lestrarnáminu á
neikvæðan hátt.
Þar sem nægilega þroskað og
heilbrigt sjón- og heyrnarskyn
ásamt alhliða þroska eru mjög
þýðingarmiklir þættir í lestrar-
námi barnsins er kennaranum
mikil nauðsyn að kunna ein-
hver skil á þróunar- og þroska-
ferli barnsins til að geta betur
áttað sig á skorðum, sem lestrar
getu barnsins kunna að vera
settar. Skal því vikið að nokkr-
um atriðum til frekari skýring-
ar á eðli barnsins og glöggvun-
ar á þeirri merkingu, sem í les-
þroskahugtakinu felst.
Áhrif umliverfis og lesþroski.
Ymsir kynnu svo að halda, að
strax við fæðingu hefðu áður-
nefnd skynfæri náð fullnaðar-
þroska. Því er þó alls ekki á
þann veg farið, og margs konar
tilraunir og athuganir renna
styrkum stoðum undir þá skoð-
un, að skynrænn þroski barns-
ins sé mjög háður umhverfis-
áhrifum og fyrri reynslu þess
af umhverfi sínu. Þar sem mörg
hugtök eru í eðli sínu afstæð og
krefjast viðmiðunar verður okk
ur ljósara gildi þessarar reynslu
fyrir barnið. Fyrstu kynni
barnsins af hlutum og umhverfi
eru í gegnum þreifi- og snerti-
skyn. Með því að handfjatla
hluti og form öðlast það sína
fyrstu hugmynd um eðli þeirra
og tilgang. Þessi vitneskja teng-
ist síðan hinni heyrnrænu og
sjónrænu skynjun. Barnið lærir
að þekkja hljóð og tengja þau
við ákveðna hluti. Á sama hátt
festist þeim sjónmýnd hlutanna,
og þau þekkja sama hlut aftur
án þess að þreifa á honum. Sé
barnið svipt þeim möguleika að
kanna umhverfi sitt á sem fjöl-
(Framhald á blaðsíðu 7)
STAKAN
okkar |
BENEDIKT Valdemarsson
kveður.
Á útmánuðum.
Leysir snjóa merlar mið,
mörgum kær er blotinn.
Þeysin góa vangast við,
vetur hæruskotinn.
Veiðimannavísa.
Upp um heiðar heitur blær,
hugljúf greiðir stráin.
Fagrar leiðir lygn og tær,
liðast veiðiáin.
Sumarvísa.
Grænkar flosið glampar á,
gróna mosadýnu.
Frost og rosi flýja þá,
fyrir brosi þínu.
Ástarvísa.
Gleðin flaug um gróinn reit,
glampi í augum hlýnar.
Ástin smaug svo ung og heit
um allar taugar mínar.
Til vinar.
Löngum mun það létta geð,
lífs í sárum pínum,
Að heilsa og geta gcngið með
góðum vini sínum.
!!
Draumur.
Syngja skaltu sumarlag
á sjálfur mjúka strengi,
svo þú getir dáð í dag
draum sem yarir lengi.
f tunglför.
Bjartar leiðir löngum finn,
Ijúfan seið í runni.
Ársól breiðir arminn sinn
út í heiðríkjunni.
Sumarfrí.
Allt vill bindast aftanfrið
efstu tindar blána.
Hlýjir vindar hjala við
hljóða lind við ána.
AM þakkar Benedikt Valde
marssyni fyrir þessar gull-
fallegu vísur.
Næsta vísa er eftir Friðjón
Axfjörð og er tilefni hennar
það, að Sigfús gekk fram á
mann liggjandi á götu „dáinn“
af völdum Bakkusar.
Þinn verður að síðustu
vegurinn beinn.
Þá valferð mun herlegt að líta.
Því meðbræður þínir, hver
einasti einn,
með andstyggð á leiðið þitt
skíta.
f dag lýkur AM þættinum
með þessari stöku eftir I. G. er
nefnist,
Til konu í fjarlægð.
Þegar syndin seiðir mig,
sendi ég í huga.
Yndivísu eina um þig
okkur má það duga.
Verið sæl að sinni.