Heilbrigðismál - 01.09.1981, Blaðsíða 25

Sterk verkja
stillandi lyf:
ÓPÍUM,
MORFÍN OG
HERÓÍN
Grein eftir
dr. Vilhjálm G. Skúlason
Ávana- og fíknilyfjum er venju-
lega skipt í nokkra flokka, sem hver
hefur sín sérkenni. Þessir flokkar
eru: sterk verkjastillandi lyf, róandi
lyf og svefnlyf, örvandi lyf, skyn-
villuefni og leysiefni.
Talið er að ópíumfíkn sé elsta böl
mannkyns. Ópíum, sem er þurrk-
aður safi úr aldini ópíumvalmúans,
var þekkt fyrir meira en fimm þús-
und árum. Þekking á líffræðilegum
eiginleikum og hinum ótrúlegu
eiginleikum þess að framkalla
vímu og losa menn við vesöld og
örvæntingu dreifðist smám saman
um allan heim.
Árið 1803 tókst þýska vísinda-
manninum Sertúrner að vinna
hreint morfín úr ópíum og kom
brátt í ljós að verkjastillandi verkun
þess var mun meiri en ópiums, en
einnig hætta á ávana og fíkn.
I borgarastyrjöld Bandaríkja
Norður-Ameríku var morfín notað
svo ógætilega vegna vanþekkingar,
að fjöldi hermanna varð morfín-
fíkn að bráð og varð þetta ástand
brátt þekkt undir heitinu „her-
mannaveiki". Var skömmu síðar
byrjað á tilraunum til þess að
breyta morfíni þannig með efna-
fræðilegum aðferðum, að það héldi
hinni gagnlegu verkjastillandi
verkun án þess að notkunin hefði
ávana- og fíknihættu í för með sér.
Eitt fyrsta morfínafbrigðið var
framleitt árið 1899 og hlaut það
nafnið heróín. Um skeið var talið,
að það væri hættulaust lyf, sem
hægt væri að nota í stað morfíns, en
síðar kom í ljós að það hafði öfluga
verkjastillandi verkun, en ávana-
og fíknihætta af notkun þess var
ennþá meiri en af völdum morfíns.
Morfín og skyld lyf draga úr
störfum miðtaugakerfis og þar með
ótta og spennu, en einnig úr frum-
hvötum svo sem hungri og kyn-
hvöt. Verkjastillandi verkun morf-
íns er að sjálfsögðu sú verkun, sem
sóst er eftir og er hún vel rannsök-
uð. Önnur efni sem hafa hliðstæða
verkun eru talin vera um eitt
hundrað talsins. Talið er að ávani
og fíkn í morfín og skyld efni,
einkum heróín, sé stærsta einstaka
vandamálið í þessum efnum í
Bandaríkjunum. Tiltölulega fáum
þeirra sem ánetjast lyfjum úr þess-
um flokki, er hægt að bjarga og
deyja þeir því um aldur fram af
þeirra völdum, beint eða óbeint.
Allt líf þessara óhamingjusömu
einstaklinga snýst um það lyf, sem
líkami og sál þeirra getur ekki verið
án og allar fortölur eru eins og að
skvetta vatni á gæs.
Ópíum-reykingar eru upprunnar
í Asíu. Stungunálin og lyfjadælan
voru uppgötvaðar um miðja nítj-
ándu öld og varð misnotkun þess-
ara efna í formi stungulyfja þá
Ópiumvalmúinn (papaver somni-
ferum, draumsótey).
möguleg. Langflestir heróínneyt-
endur misnota lyfið í þessu formi.
Ávani og fíkn í morfín og skyld
efni er mjög alvarlegt ástand, sem
er erfitt viðureignar. Þegar til
lengdar lætur, dregur úr andlegu og
líkamlegu þreki og þess vegna eru
morfínistar næmari fyrir ýmsum
sjúkdómum, lífslíkur þeirra eru
mjög skertar og vegna mikillar
fjárþarfar eru glæpir og fangelsis-
vist miklu tíðari meðal þeirra en
annarra þegna þjóðfélagsins. Áhrif
morfíns og skyldra lyfja eru í stór-
um dráttum vellíðunarkennd,
verkjadeyfing, höfgi og mjög skert
skynjun, velgja, uppsala, hægða-
tregða, öndunartregða og greinileg
líkamleg fíkn, sem merkir að lík-
aminn hefur aðlagað sig áhrifum
lyfsins og getur ekki án þess verið.
Yfirskammtur getur leitt til dauða
vegna öndunarlömunar.
Óbein áhrif af misnotkun þess-
ara lyfja eru persónuleg vanræksla,
næringar- og vítamínskortur, lifr-
arbólga og aðrar smitanir af völd-
um óhreinna stungunála og lyfja-
dæla. Hætta á ávana og fíkn er
mikil við notkun lyfja í þessum
flokki og getur hún til dæmis
myndast á einni eða tveimur vikum
þegar venjulegir lyfjaskammtar eru
gefnir að staðaldri.
Fráhvarfseinkenni koma smám
saman í ljós þegar töku lyfsins er
hætt eftir langvarandi misnotkun.
Þau einkennast af eirðarleysi,
svefnleysi, gæsahúð, verkjum og
ósjálfráðum rykkjum í vöðvum,
velgju, uppsölu, niðurgangi, megr-
un, hröðum andardrætti, blóð-
þrýstingsfalli, vökvatapi, sem getur
orðið lífshættulegt, og almennu
sleni.
Sú lýsing, sem hér hefur verið
dregin upp, á við um morfín og
heróín, en önnur helstu lyf sem
þetta á einnig við um, einungis í
mismunandi ríkum mæli, eru
petidín, ketóbemídon, metadón,
hydrókón og oxíkón.
Dr. Vilhjálmur G. Skúlason lyfja-
frœðingur er prófessor i lyfjafrœði lyfsala
viö lœknadeilcl Háskóla Islands.
Fréttabróf um HEILBRIGÐISMAL 3/1981 25