Heilbrigðismál - 01.12.1984, Blaðsíða 24

Nóbelsverðlaunin 1984 veitt
fyrir rannsóknir í ónæmisfræði
Grein eftir dr. Helgu M. Ögmundsdóttur og Ingileifi Jónsdóttur
Um miðjan október tilkynnti
sænska Nóbelsnefndin að verðlaunin
í læknisfræði yrðu að þessu sinni
veitt þremur mönnum sem unnið
hafa brautryðjendaverk á sviði
ónæmisfræði. Annars vegar hlaut
Daninn Niels K. Jerne verðlaun fyrir
kenningar sínar um sérhæfni ónæm-
issvörunar og stjórnun ónæmiskerf-
isins. Hins vegar fengu Þjóðverjinn
George Köhler og Argentínumaður-
inn César Milstein verðlaunin fyrir
aðferð sína til framleiðslu á ein-
stofna mótefnum. Það sem vekur
sérstaka athygli við veitingu Nó-
belsnefndarinnar er hve stutt er liðið
síðan þeir félagar Köhler og Milstein
lýstu aðferð sinni, eða einungis 9 ár.
Köhler mun vera einn af yngstu
mönnum sem hlotið hafa slíka viður-
kenningu, aðeins 38 ára.
Eínstofna mótefni
I þessu tímariti var á síðasta ári
fjallað rækilega um einstofna mót-
efni og þær vonir sem bundnar eru
við þau. Hér á eftir verður því stikl-
að á stóru.
Þau áreiti, eða antígen, sem
ónæmiskerfið verður fyrir eru fjöl-
mörg og flest mjög flókin. I ónæm-
iskerfinu er mikil verkaskipting á
þann hátt að hver eitilfruma getur
aðeins tengst og brugðist við einu
áreiti. í rannsóknarvinnu og læknis-
fræði hafa mikið verið notuð mót-
efni sem vakin eru í tilraunadýrum,
en þau eru í raun blanda af mótefn-
um sem hvert beinist gegn aðeins
einu efnamynstri. Slík mótefni eiga
þá uppruna sinn í mörgum mismun-
andi eitilfrumum, þ.e. þau eru fjöl-
stofna. Af þessum ástæðum varð til
sú hugmynd að reyna að rækta hóp
eitilfrumna út frá einni stofnfrumu
og fá þannig fram alveg hreint mót-
efni gegn aðeins einu tilteknu áreiti.
Þetta tókst þeim George Köhler
og César Milstein, en þeir störfuðu
þá saman á Rannsóknastofunni í
sameindalíffræði í Cambridge árið
1975. Er óhætt að fullyrða, að upp-
götvun einstofna mótefna er einhver
sú notadrýgsta sem orðið hefur á
sviði ónæmisfræðinnar í mörg ár.
Reyndar var það þannig, eins og
verður svo oft í rannsóknarvinnu, að
þeir höfðu ekki beinlínis ætlað sér að
rækta einstofna eitilfrumur, heldur
voru þeir að vinna að rannsóknum á
erfðafræði og framleiðslu immúnó-
glóbúlína í eitilfrumum. Nú orðið
eru framleidd einstofna mótefni
gegn allra handa antígenum á mörg-
um rannsóknarstofum víða um
heim. Aðferðin byggist á upphaf-
legri aðferð Köhler og Milstein.
Einstofna mótefni geta komið að
margvíslegum notum í líffræði og
læknisfræði. I rannsóknarvinnu geta
þau greint mjög nákvæmlega einstök
antígen og hafa t.d. kennt mönnum
margt um byggingu frumna og sýkla
og þá sérstaklega auðveldað rann-
sóknir á yfirborðsmynstri frumna,
sem verða ekki greindar sundur með
Niels K. Jeme og George Köhler
starfa nú á rannsóknastofnun í
ónæmisfræði í Basel í Sviss en Cés-
ar Milstein starfar í Cambridge á
Englandi.
öðrum aðferðum. Þá má nota ein-
stofna mótefni til að einangra og
hreinsa tiltekin antígen. Einstofna
mótefni eru líka notuð við greiningu
á sýklum. Einnig er unnið að tilraun-
um til að hreinsa ákveðin antígen,
sem síðan mætti nota sem bóluefni. 1
læknisfræði eru einstofna mótefni
þegar allvíða notuð við greiningu á
eitilfrumum í ýmsa undirflokka.
A sviði krabbameinsrannsókna og
krabbameinslœkninga opna ein-
stofna mótefni ýmsa möguleika.
Einstofna mótefni, sem beinast sér-
hæft gegn einkennisantígenum æxla,
má hugsa sér að nota í greiningar-
skyni á ýmsan hátt. Einstofna mót-
efni eru nú þegar notuð til nákvæm-
rar tegundargreiningar á ýmsum
illkynja sjúkdómum, en slíkt getur
skipt miklu máli við ákvörðun rétt-
rar meðferðar. Sum æxli losa þekkt
einkennisefni í blóð og má mæla
hversu mikið er af þeim og fylgjast
þannig með sjúkdómsferli og árangri
meðferðar. Með einstofna mótefn-
um er unnt að endurbæta aðferðir til
að mæla slík auðkennisefni. Æxlisleit
í líkamanum er enn eitt svið þar sem
hugsanlegt er að hafa not af ein-
stofna mótefnum. Ef einstofna mót-
efni eiga að koma að víðtækum not-
um við almenna krabbameins-
24 HEILBRIGÐISMÁL 4/1984