Heilbrigðismál - 01.03.1986, Blaðsíða 32

alans af félagslegum ástæðum árið
1981 hafði alvarleg elliglöp sem
meginorsök fyrir félagslegum
vanda sínum. I nýlegri ferilrann-
sókn Hjartaverndar, Öldrunar-
lækningadeildar Landspítalans og
Landlæknisembættisins á Reykvík-
ingum 80 ára og eldri utan sjúkra-
húsa, fundust einkenni greinilegra
elliglapa hjá 9% karla og 17%
kvenna. Hærri tíðni sjúkdómsein-
kenna sem bentu til elliglapa meðal
kvenna kom einnig fram í athugun
á íslenskum krufningsskýrslum um
aldrað fólk og einnig í könnun á
sjúklingum sem leituðu til Öldrun-
arlækningadeildar Landspítalans.
Svipaður kynjamunur hefur fund-
ist í erlendum rannsóknum en
skýringar hafa ekki fundist á því að
elliglöp eru algengari hjá konum en
körlum. Þó er vitað að heili karl-
manns er að jafnaði 100-200
grömmum þyngri en heili konu.
Því hefur einnig verið haldið fram
að í menningu okkar séu gerðar
Allt að helmingur aldraðs fólks sem
vistast til langframa á sjúkrahúsum og
hjúkrunarheimilum, eða um eitt þús-
und Islendingar, er með Alzheimer
sjúkdóm.
meiri kröfur til heilans í karl-
mönnum og þess vegna sé hann
stæltari og standist álagið betur.
Gangur sjúkdómsins. Alz-
heimer sjúkdómur byrjar gjarnan
hægt og bítandi og ágerist jafnt og
þétt. Þó að sjúkdómurinn dragi úr
lífslíkum fólks er mjög einstakl-
ingsbundið hversu hratt hann
gengur. Stundum leiðir hann til
dauða innan tveggja ára en hjá
flestum er hann mjög hægfara og
fólk lifir þá við hægt versnandi
ástand í fimm til tíu ár og jafnvel
tuttugu ár.
Minnkandi skammtímaminni og
vægar breytingar á persónuleika
koma fram í byrjun sjúkdómsins.
Sjúklingur rekur kannski sama er-
indið tvisvar til þrisvar sinnum
áður en hann man eftir að hann er
búinn að Ijúka því eða allt í einu
man hann ekki eftir heimilisfangi
sínu eða símanúmeri. Óhlutbundin
hugsun (abstract) verður erfið og
við tekur rugl og áttunarleysi þegar
sjúkdómurinn ágerist. Að lokum
verður sjúklingur allsendis ófær
um að annast sjálfan sig og algjör-
lega upp á aðra kominn þó hann sé
að öðru Ieyti við góða heilsu. Sjúkl-
ingur hættir að rata um húsakynni
og ber ekki kennsl á sína nánustu.
Að lokum dregur úr hreyfifærni og
hann verður rúmfastur og þarf
hjálp við allar nauðþurftir.
A byrjunarstigum sjúkdómsins
gerir sjúklingur sér grein fyrir fötl-
un sinni og verður oft kvíðinn og
þunglyndur. Þessi geðbrigði auka
á fötlunina og getur vandvirk
læknismeðferð oft bætt úr. Oft
breytist útlit og fas sjúklings lítið
fyrr en sjúkdómurinn er langt
genginn og algengt er að læknar
átta sig ekki á hvað er á seyði og
eltast við óskyldar kvartanir. Sjúkl-
ingar með Alzheimer sjúkdóm geta
líka átt við aðra sjúkdóma að stríða
sem breyta sjúkdómsmynd hans
verulega. A lokastigum sjúkdóms-
ins þegar sjúklingur virðist algjör-
lega skyni skroppinn þarf þó alltaf
að gera ráð fyrir meiri skynjun en
tjáning hans ber vott um. Hlýtt við-
mót og umhyggjusamt umhverfi
hafa greinilega jákvæð áhrif á sjúkl-
inga.
Aðstandendur sjúklinga bera
mikinn þunga af þessum sjúkdómi
og nauðsynlegt er að þeir fái einnig
aðstoð við hæfi. Misbrestur er á
því, í okkar annars ágætu heilbrigð-
isþjónustu á íslandi, hvað þennan
sjúkdóm varðar og fræðsla fyrir
32 HEILBRIGÐISMÁL 1/1986
Einangrun aldraðs' fólks getur stafað af
mörgum ástæðum, m.a. elliglöpum.
heilbrigðisstéttir og aðra, þyrfti að
vera meiri.
Orsakir Alzheimer sjúkdóms
eru enn óþekktar, en þó hafa rann-
sóknir leitt fjölmargt í ljós. Þær
breytingar sem eru mest einkenn-
andi fyrir sjúkdóminn eiga sér stað
í próteinum taugafrumanna í heila-
berki og dýpri lögum gagnauga-
hluta heilans. Þessar breytingar
sem kallast taugakönglar (neurofi-
brillary tangles) líkjast þeim breyt-
ingum sem verða við suma smit-
næma heilasjúkdóma (Creutzfeld-
Jacobs sjúkdóm og Kuru). Hugsan-
legt er að t.d. áblástursveiran
(herpes simplex) gæti borist eftir
lyktartauginni til þeirra staða í heila
þar sem skemmdirnar verða mestar
í Alzheimer sjúkdómi. Ekkert hefur
þó enn komið fram sem bendir til
þess að Alzheimer sjúkdómur geti
smitast eða borist á milli manna. Þó
er ekki hægt að útiloka þann mögu-
leika að Alzheimer sjúkdómur stafi
af veiru en vitað er um nokkrar
veirur sem geta Iifað lengi í vefjum
líkamans og valdið sjúkdómum
síðar. Álitið er að elliskellur (senile
plaques) myndist þegar taugafrum-
ur hrörna. Þær eru gerðar úr venju-
legum mótefnum sem sjást í vefj-
um þegar líkaminn berst við sýkla
og einnig í ýmsum langvinnum of-
næmis- og gigtarsjúkdómum.
í heilum Alzheimer sjúklinga
hefur fundist aukið magn ýmissa
snefilefna svo sem áls og sílíkons.
Itarlegar rannsóknir á mögulegum
eitrunum úr umhverfi hafa ekki
bent til að um orsakasamband geti
verið að ræða. Árið 1968 fundu
breskir vísindamenn að sjúklinga
með Alzheimer sjúkdóm skorti
nægilegt magn af ákveðnu tauga-
boðefni, svonefndu asetýlkólíni í
heilanum. Þetta hefur verið stað-
fest með öðrum rannsóknum.
Vakti þetta mikla athygli og sáu
menn fram á samlíkingu við annan
heilasjúkdóm, Parkinson sjúkdóm,
eða riðulömun eins og hann nefnist
á íslensku. Parkinson sjúkdóm er
hægt að bæta verulega með því að
gefa lyf sem eykur taugaboðefnið
dópamín í heila. Því miður hafa
tilraunir í þá átt að auka taugaboð-
efnið asetýlkólín í heilum Alz-
heimer sjúklinga ekki enn borið ár-
angur á afgerandi hátt.
Tengsl Alzheimer sjúkdóms við
erfðaefni eru nokkur. Hjá 20%
sjúklinga er sjúkdómurinn algeng-
ur meðal náinna skyldmenna. Því
yngri sem sjúklingurinn er þegar
sjúkdómurinn greinist, því meiri
líkur eru á að erfðir eigi þátt í sjúk-
dómnum. Á íslandi er vitað um
þrjá systkinahópa sem fengið hafa
þennan sjúkdóm. Einstaklingar
með litningagalla á krómósomi 21
virðast í sérstakri hættu. Þeir ein-
staklingar sem eru með mongól-
isma og ná fertugs aldri hafa allir
útbreiddar Alzheimer breytingar í
heilanum og einkenni um elliglöp.
Litningarannsóknir á Alzheimer
sjúklingum standa nú yfir á vegum
Geðdeildar Borgarspítalans í sam-
vinnu við sérfræðinga á Maudsley
spítalanum í London. Einstaklingar
sem verða fyrir miklum og endur-
teknum höfuðáverkum eins og
hnefaleikmenn fá einnig sams-
konar breytingar í heilavef. Þekkt
dæmi um það er Muhamed Ali,
fyrrverandi heimsmeistari í þessari
íþrótt.
Sýnt hefur verið fram á tengsl
Alzheimer sjúkdóms við bilun í
ónæmiskerfi og ýmsir efnaskipta-
sjúkdómar hafa einnig vera taldir
koma til greina sem orsakir, þar
með truflanir á kalkefnaskiptum og
niðurbroti ammoníaks. Þá hafa
sumar rannsóknir leitt í ljós brengl-
un í innkirtlakerfi og skort á horm-
ónunum vasopressín og nýrna-
hettubarkarhvata. Truflanir koma
fram á fleiri taugaboðefnum í heila
en asetýlkólín en í minna mæli.
Þeirra verður meira vart þegar
sjúkdómurinn er kominn á hátt
stig. Sumir sérfræðingar hafa álykt-
að út frá þeim mörgu þekkingar-
brotum um orsakir sjúkdómsins að
hér sé um að ræða ósérhæfð við-
brögð heilans við margvíslegu og
skaðlegu áreiti.
Sjúkdómurinn fer ekki í mann-
greiningarálit og tíðni hans virðist
svipuð meðal ólíkra atvinnustétta.
Þó er talið að því greindari sem
einstaklingurinn er, því þrekmeiri
sé hann gagnvart álagi sjúkdóms-
ins, líkt og íþróttamaður með þjálf-
að hjarta gæti staðið sig betur í
baráttunni við kransæðasjúkdóm.
Alzheimer sjúkdómur er algengur
sjúkdómur og eykst tíðni hans með
hækkandi aldri. Sjúkdómurinn
mun því Iíklega verða algengari
þegar fleiri þjóðfélagsþegnar ná
háum aldri. Með bættu heilsufari
þjóðarinnar má ætla að almenn
greind hennar fari vaxandi og það,
ásamt aukinni þekkingu á sjúk-
dómnum, leiðir til þess að samfé-
lagið geti sinnt sjúklingum betur en
áður.
Ætla má að um helmingur Alz-
heimer sjúklinga á íslandi dvelji
utan stofnana. Þjáningar sjúklinga
og aðstandenda þeirra verða ekki
metnar á neinn auðveldan hátt. Sá
hluti sjúklinga sem dvelur á stofn-
unum hefur óhjákvæmilega ákveð-
inn kostnað í för með sér. Sé miðað
við bandarískar tölur má ætla að
annar hver vistþegi sem dvelur á
opinberri stofnun fyrir aldraða,
dvelji þar fyrst og fremst vegna
Alzheimer sjúkdóms. Áætla má að
kostnaður vegna stofnanavistunar
Alzheimer sjúklinga sé um hálfur
milljarður króna á ári. Það er því til
mikils að vinna, a.m.k. fjárhags-
HEILBRIGÐISMÁL 1/1986 33