Heilbrigðismál - 01.12.1986, Blaðsíða 32

Rita Levi-Montalcini sér að einni
grundvallarspumingu í taugalíf-
fræði: Hvað stjórnar þvíað taugasímar
vaxa og rata rétta leið til þeirra vefja og
líffæra sem þeir mynda tengsl við?
Hún vann samkvæmt þeirri hug-
mynd að því kynni að vera stjómað
af efnum sem mynduð em í þeim
vefjum eða líffærum, sem taugam-
ar tengjast. Henni tókst að sýna
fram á vaxtarþátt (NGF) sem auk
þess að örva vöxt taugasíma (axon)
og gripla (dendrites) hafði áhrif á,
hvaða stefnu þeir taka og þar með
hvar þeir mynda tengsl. Hún benti
fyrst á tilvist og áhrif NGF í út-
taugakerfi (peripheral nervous
system), þ.e. í skyntaugafmmum
og taugafmmum semjukerfis (í
daglegu tali kallað ósjálfráða
taugakerfið), svo og í líffærum sem
era af sama fósturuppmna (crista
neuralis), m.a. nýmahettumerg.
Síðar fannst NGF í miðtaugakerfi
í rottum. Rannsóknir á staðsetn-
ingu NGF í heila og tilraunir með
rottur hafa sýnt að þessi vaxtarþátt-
ur hefur áhrif á hegðun, minni og
hæfileika til að læra. Pessar niður-
stöður hafa vakið þær vonir að
hugsanlega verði unnt að beita
NGF í meðferð á vitglöpum (dem-
entia), einkum sjúkdómi þeim sem
kenndur er við Alzheimer og ætla
má að verði eitt helsta heilbrigðis-
vandamál í framtíðinni, vegna
hækkandi meðalaldurs. Að auki
hillir undir önnur hagnýt not af
NGF, en það er að örva endur-
myndun (regeneration) til viðgerða
á skemmdum í taugavef. Niður-
stöður tilrauna, þar sem NGF var
beitt til að örva viðgerð á taugum
sem höfðu verið skomar í sundur,
lofa góðu.
Nú þegar er farið að nota vaxtar-
þáttinn, sem hvetur húðfmmur tii
að fjölga sér (EGF) og Stanley Co-
hen uppgötvaði, við lækningar.
Við Harvard læknaskólann er EGF
notað til að örva vöxt húðfmma í
tilraunaglösum. Þessar húðfmmur
em síðan græddar á sjúklinga sem
hlotið hafa slæm bmnasár. Eins og
að ofan getur sneri hann sér að
athugun á EGF eftir að hann hafði
hreinsað og kannað gerð NGF. Því
næst sneri hann sér að því verkefni
að kanna viðtaka (receptors) fyrir
EGF, sem hann fann á húðfmm-
um. Honum tókst að sýna hvernig
fmmur taka upp samband viðtaka
og EGF. Athugun hans á gerð og
starfi viðtaka gaf fyrstu vísbending-
una um starf a.m.k. eins flokks
æxlisgena (oncogena).
Þetta minnir á enn eitt svið, sem
þekking á gerð og starfi vaxtar-
þátta, kann að varpa ljósi á, en það
er um eðli krabbameins. Það er rök-
rétt að álykta að þekking á þáttum,
sem örva eðlilegar fmmur til að
fjölga sér kunni að leiða til frekari
skilnings á krabbameini, sem ein-
kennist af hömlulausri og varan-
legri fmmufjölgun. Ein tilgáta um
eðli æxlisvaxtar er að fmma, sem
við eðlileg skUyrði er næm fyrir
áhrifum einhvers vaxtarþáttar, fari
að mynda hann sjálf og leiði það til
stöðugrar framufjölgunar.
Rannsóknir á ofangreindum
vaxtarþáttum svo og öðrum, sem
síðar hefur verið sýnt fram á, hafa
leitt í ljós að margt er Iíkt með gen-
um vaxtarþátta og ýmsum æxlis-
genum. Það hefur m.a. komið í ljós
að kjamasýraraðir viðtaka nokk-
urra vaxtarþátta sýna mjög mikla
samsvörun við kjamasýmraðir ým-
issa æxlisgena og hafa svipaða
verkun og þau. A hinn bóginn hef-
ur einnig verið sýnt fram á að af-
urðir æxlisgena geta líkt eftir eða
mótað störf prótína, sem gegna
mikilvægu hlutverki í sérhæfingu
taugafruma.
Það leikur enginn vafi á að upp-
götvanir og rannsóknir þeirra Ritu
Levi-Montalcini og Stanley Co-
hens, svo og fjölmargra ágætra vís-
indamanna sem hafa fetað í fótspor
þeirra, hafa aukið mjög við skilning
okkar á ýmsum gmndvallaratrið-
um er varða þroskun, vöxt, fjölg-
un, sérhæfingu og víxlverkanir
fmma. Þessi þekking er nú þegar
farin að nýtast að nokkm við íækn-
ingar og vonir standa til að í náinni
framtíð muni læknar geta beitt
henni enn frekar til að þæta ýmis
algeng mannamein.
Guðmundur Georgsson læknir
er sérfræðingur í líffærameinafræði
og starfar á Tilraunastöð Háskólans
í meinafræði að Keldum í
Reykjavík.
BÖRN
Félag íslenskra bamalækna: Sex
sjónvarpsinnskot tilbúin og önnur
sex væntanleg. ].R...... 1/21
Fæðingum fækkar. Jónas Ragnars-
son ..................... 2/5
Bættur aðbúnaður nýfæddra
bama. Gunnar Biering...2/30-31
EYÐNI
Árið sem AIDS kom til íslands.
J.R.......................... 1/7
Mun fleiri eru smitaðir af alnæmi
en þegar hafa fundist. Rætt við Sig-
urð Guðmundsson smitsjúkdóma-
lækni. Jónas Rngnarsson. ... 2/18-21
Fleiri óttast krabbamein en al-
næmi .J.R................... 2/19
Fróðleiksmolar um alnæmi. Sig-
urður Guðmundsson.........2/22-23
Orð fyrir AIDS. J.R....:. 3/34
„Þörf er á nýrri kynlífsbyltingu"
— segir Ólafur Ólafsson land-
læknir. Jónas Ragnarsson. .. 4/18-19
Ur eyðniskýrslu bandaríska land-
læknisins. J.R.............. 4/19
Eyðni og siðferðisleg ábyrgð.
Björn Björnsson............. 4/19
Alda Möller Arni Gunnarsson
l t f 'm

Ari J. Jóhannesson Ársæll Jónsson

32 HEILBRIGÐISMÁL 4/1986