Heilbrigðismál - 01.09.1998, Blaðsíða 12

Pálmi Guðmundsson
Haustliti í náttúrunni og fjöl-
breytta liti grænmetis og ávaxta má
að verulegu leyti rekja til flokks
efna sem nefnist karótínóíðar.
Meira en sex hundruð slík efni eru
þekkt í plöntum og má skipta þeim
í tvo flokka, karótín og santófýll.
Nokkur efnanna hafa A-vítamín-
virkni í líkamanum og er beta-karó-
tín þeirra þekktast. Flestir kannast
við að gulrætur eru auðugar að
beta-karótíni og notkun þess sem
litarefnis í matvæli er algeng. Færri
kannast við efnið Iýkópen sem gef-
ur tómötum rauða litinn. Þótt
lýkópen tilheyri karótínum, eins og
beta-karótín, hefur það enga A-
vítamínvirkni. Samt hefur áhugi á
lýkópeni vaxið mikið á síðustu ár-
um og á Netinu kynna sumir það
sem heilsugjafa á töfluformi.
Áhuga á karótínum má rekja til
þess að faraldsfræðilegar rannsókn-
ir hafa eindregið bent til þess að ríf-
leg neysla á grænmeti og ávöxtum
dragi úr líkum á því að fólk fái
hjartasjúkdóma og krabbamein. I
grænmeti eru fjölmörg efni en at-
hyglin hefur beinst að karótínum,
enda eru þau virk andoxunarefni
sem draga úr myndun sindurefna,
en talið er að þau geti átt þátt í
framgangi ýmissa sjúkdóma. Því
hafa verið settar fram tilgátur um
það að karótín, sérstaklega beta-
karótín, geti veitt vörn gegn hjarta-
sjúkdómum og krabbameinum.
Ýmsar tilraunir styðja þessar til-
gátur en á síðustu árum hafa þó
verið gerðar stórar rannsóknir sem
ekki renna stoðum undir vernd-
andi áhrif beta-karótíns. Það er því
rétt að fara varlega við að draga
ályktanir og fleiri efni en beta-karó-
tín geta skipt máli sem vörn gegn
sjúkdómum. Lýkopen gæti verið
þar á meðal.
Fullyrðingar um hollustu
Þegar upplýsingar um lýkópen
eru skoðaðar kemur fljótlega í ljós
að umfjöllum um efnið er tvenns
konar, annars vegar varfærnar
greinar vísindamanna þar sem
minnt er á að margt hefur ekki enn
verið rannsakað, hins vegar eru
greinar um kosti efnisins þar sem
hvatt er til notkunar þess í matvæli
og sem fæðubótarefni.
Sú tilgáta hefur verið sett fram á
Lýkópen
Hollustuefni
í tómötum
Grein eftir
Ólaf Reykdal
síðustu árum að lýkópen veiti vörn
gegn hjartasjúkdómum og krabba-
meinum í blöðruhálskirtli og melt-
ingarvegi en skoðanir varðandi
þessa tilgátu hafa verið mjög skipt-
ar.
Nokkrar faraldsfræðilegar til-
raunir styðja tilgátuna. I tilraunum
hefur komið í ljós að lýkópen er öfl-
ugt andoxunarefni. Sýnt hefur ver-
ið fram á að lýkópen hamlar vexti
krabbameinsfruma við ræktun á
rannsóknastofu. í tilraunum á mús-
um hefur lýkópen dregið úr hættu
á krabbameini. Hins vegar hefur
verið bent á það að margir þættir
hafi ekki verið rannsakaðir ennþá.
Mjög lítið er vitað um efnaskipti
lýkópens í fólki. Þá er ekki langt
síðan rannsóknir á andoxunareigin-
leikum lýkópens hófust.
Einkum í tómötum
Lýkópen finnst í tómötum og
tómatvörum en í mun minna mæli
í flestu öðru grænmeti og ávöxtum.
Vatnsmelónur eru þó einnig ágæt
uppspretta lýkópens. Lýkópen er
meðal þeirra karótína sem eru í
mestu magni í fæðu fólks enda eru
tómatvörur notaðar í marga rétti.
Oft greinist lýkópen í hæstum styrk
þeirra karótína sem eru í blóði.
Lýkópen er fremur stöðugt og eyð-
ist því lítið við framleiðslu á ýms-
um tómatvörum.
Styrkur lýkópens eykst þegar
tómatar þroskast og gefur það þá
aukinn rauðan lit. Styrkurinn getur
líka verið breytilegur eftir tómat-
afbrigðum og fleiri þáttum. Því hef-
ur verið haldið fram að lítið lýkó-
pen sé í tómötum sem ræktaðir eru
í gróðurhúsum á norðlægum slóð-
um þar sem sólarinnar nýtur minna
við en í suðlægum löndum. Því er
forvitnilegt að skoða lýkópen í ís-
lenskum tómötum þar sem sólar-
Gæði grænmetís
könnuð
Nú er unnið að rannsókn á gæðum
grænmetis á íslenskum markaði. Að
verkefninu standa Matvælarannsóknir
Keldnaholti (nýr samstarfsvettvangur
Rannsóknastofnunar landbúnaðarins
og Iðntæknistofnunar), Manneldisráð,
Samband garðyrkjubænda, Garðyrkju-
skóli ríkisins, Geislavarnir ríkisins,
Sölufélag garðyrkjumanna og Ágæti
hf. Verkefnið er m. a. styrkt af Tækni-
sjóði Rannsóknarráðs íslands. Sýnatak-
an stendur yfir samfellt í eitt ár (frá
mars 1998 til febrúar 1999).
Mælingar verða gerðar á nokkrum
mikilvægum næringarefnum, andoxun-
arefnum sem einnig eru næringarefni
(karótenóíðum, C- og E vítamíni) og
óæskilegum efnum (nítrati, kadmíni,
blýi og sesíni-137). Gæði íslensks og
innflutts grænmetis verða borin sam-
an. Þá verður hefðbundið og lífrænt
ræktað grænmeti borið saman. Ó. R.
12 HEILBRIGÐISMÁL 3/1998