Heilbrigðismál - 01.09.1998, Blaðsíða 25

Melatónín hefur áhrif á
dægursveiflur og svefn
Grein eftir Björgu Þorleifsdóttur
Frá örófi alda hefur verið þekkt
að ýmsar sveiflur setja mark sitt á
lífverur, bæði í dýra- og jurtaríki.
Lengd sveiflanna er breytileg. Al-
gengastar eru dægursveiflur, til
dæmis svefn og vaka, hormónalos-
un, ensímvirkni og fleira. Aðrar eru
lengri, til dæmis árstíðabundnar
breytingar á æxlunarfærum dýra,
og enn aðrar styttri, til dæmis 90
mínútna sveifla draumsvefns.
Lengi var talið að um bein áhrif
sólarljóss á lífverur væri að ræða.
Snemma á átjándu öld gerði hins
vegar franskur stjarnfræðingur, de
Mairan, tilraun sem bylti þeim
hugmyndum. Hann sýndi fram á
að blaðhreyfingar plöntu (blöð
breiðast út á daginn og lokast að
nóttu) héldu áfram þrátt fyrir að
sólarljóss gætti ekki. Frekari til-
raunir hans sýndu að þetta skýrðist
ekki af umhverfishita. Niður-
stöðurnar féllu í gleymsku í meira
en tvær aldir, en þá kom fram sú
kenning að innri sveiflugjafi, svo-
nefnd lífklukka, lægi að baki þessum
sveiflum.
Á síðustu áratugum hafa verið
gerðar viðamiklar rannsóknir á eðli
lífklukkunnar. Ljóst er að lífklukk-
an í spendýrum er í undirstúku
heila (SCN, suprachiasmatic
nucleus). Tilraunir sýna að sveiflu-
lengdin er breytileg á milli tegunda
en er jafnan á bilinu 23-26 klukku-
stundir. Hins vegar sjást frávik
meðal einstaklinga sömu tegundar.
Hjá manninum er lengdin um 24,4-
24,6 klukkustundir.
Þegar hefur tekist að staðsetja
„tímagen" hjá ákveðnum tegund-
um lífvera. Jafnvel þó að lengd
dægursveiflunnar sé arfbundin eru
kenningar um að hún sé breytileg
eftir aldri. Þannig gæti hún lengst
á unglingsárum en styst þegar
aldurinn færist yfir. Þessar hug-
myndir gætu skýrt aukna svefnþörf
unglinga og þá staðreynd að
gamalt fólk fer fyrr að sofa og
vaknar að sama skapi oft eld-
snemma.
Til þess að skapa lífverum sem
best skilyrði til lífs, þarf að fella
dægursveifluna inn í 24 klukku-
stundir sólarhringsins og samræma
Rannsóknir sýna að styrkur mela-
tóníns í blóði sveiflast, er mjög
lágur á daginn en hár á nóttunni.
þannig innri og ytri skilyrði.
Grunnur að því er að lífverum ber-
ist skilaboð um tíma frá ytra um-
hverfi. Birtan er mikilvægasti tíma-
gjafinn en aðrir umhverfisþættir, svo
sem hitastig og hljóð, eru þýðingar-
miklir. Að auki hafa félagslegir þætt-
ir verulega þýðingu í þessu sam-
bandi, sérstaklega hjá manninum.
Þegar degi hallar berast boð um
dvínandi birtu frá sjónu auga til
heilakönguls. Losun taugaboðefnis-
ins noradrenalíns örvar myndun
ákveðins hvata (ensíms) sem stuðl-
ar að ummyndun serotóníns í
melatónín. Þegar birtir á ný dregur
úr melatónínmyndun. Þannig
sveiflast styrkurinn yfir sólarhring-
inn og sú dægursveifla er áþekk hjá
flestum mönnum, þó frávik séu
þekkt. Styrkur melatóníns í blóð-
vökva er innan við 2 pg/ml á dag-
inn, hækkar venjulega undir mið-
nætti og nær allt að 125 pg/ml á
nóttu, hæsta gildi venjulega milli
klukkan þrjú og fjögur að nóttu.
Þess vegna er melatónín oft nefnt
hormón myrkursins.
Melatónín má mæla í blóðvökva
og munnvatni. Reyndar myndast
melatónín víðar en í heilaköngli, til
HEILBRIGÐISMÁL 3/1998 25