Heilbrigðismál - 01.12.1998, Blaðsíða 27

L. N. - Tómas Jónasson
Maginn og streita
Flestir þekkja af eigin raun hvernig kvíði og streita
geta haft áhrif á magann, valdið magaverkjum og melt-
ingartruflunum. Við ákváðum að kanna áhrif tauga-
streitu á myndun magasára hjá rottum sem aldar voru
á fóðri sem í var blandað lýsi eða kornolíu en til við-
miðunar voru dýr sem alin voru á venjulegu fóðri. Til
að valda dýrunum streitu voru þau látin vera í þröngu
búri yfir nótt, en þessi heftistreita er þekkt aðferð við
slíkar rannsóknir. Niðurstöðurnar sýndu að dýrin
höfðu öll fengið mörg en smá magasár eftir 16 tíma
dvöl í þröngu búrinu en þau dýr sem alin voru á lýsi
höfðu meira en tvöfalt fleiri magasár en dýr sem alin
voru á kornolíu eða viðmiðunarfóðri. Rannsóknir á
magaslímhúð og magaveggjum sýndu að dýr sem alin
voru á lýsi höfðu mun minna af fituefni (arakidonsýru)
sem er mjög mikilvægt fyrir eðlilegar varnir og við-
brögð magans við margs konar örvun og áreiti og er
líklegt að of mikil lýsisneysla þessara dýra hafi veikt
varnarkerfi magaslímhúðarinnar. Samanburður við
menn er að vísu ekki mögulegur, en þótt þorskalýsi sé
hollt og heppilegt fyrir hjartað og æðakerfið þá er hóf-
semi best í þessu efni sem og öðrum.
Hvernig getur hæfileg streita verndað hjartað?
Aðlögun að hæfilegri áreynslu og örvun, t.d. við hóf-
lega líkamsrækt, íþróttaiðkan eða reglubundna
áreynslu, felur í sér aðlögun að auknu magni boðefnis-
ins adrenalíns í blóði. Streitudempunin verður í frumu-
himnunni sjálfri þegar bæði hormónaviðtakarnir og
umhverfi þeirra í frumuhimnunni breytast, boðkerfið
dempar niður viðbrögðin við örvuninni. Þannig hindr-
ar þetta dempaða boðkerfi ofurörvun, sem gæti valdið
skaða og jafnvel banvænum truflunum á hjartsláttar-
tíðni, það er skyndilegum hjartadauða.
Hvernig getur mikil streita
valdið hjartaskemmdum?
Langvarandi og mikla
streitu er unnt að fram-
kalla í tilraunadýrum
með daglegri sprautu af
streituhormónum, sem
getur valdið miklum og
viðvarandi breytingum
á fituefnasamsetningu
frumuhimnu í hjarta og
töluvert hárri dánartíðni.
Einkum verður mikil
aukning á fjölómettuðum
fitusýrum inni í himn-
unni sem gerir hana mjög
viðkvæma fyrir oxun og
skemmdum. Afleiðing
skerts blóðstreymis til
hluta af hjartavöðvanum
er röskun á orkuvinnslu
og vöðvasamdrætti og
myndun hjartadreps á
súrefnissnauða svæðinu. Ef blóðstreymi vex að nýju
um þetta svæði vex magn stakeinda eða sindurefna á
svæðinu sem valda oft umtalsverðum skemmdum á
frumuhimnunni með því m.a. að ráðast á og jafnvel
kljúfa niður fjölómettuðu fitusýrurnar í himnunni.
Unnt er að draga úr þessum skemmdum og minnka
dánartíðni um helming hjá tilraunadýrunum með því
að gefa þeim andoxunarefnið E-vítamín.
Hægt er að framkalla slíkar hjartaskemmdir eða
hjartadrep í tilraunadýrum með streituhormónum sem
valda mikilli örvun á hjartastarfseminni, auka vinnu-
álagið og orkunotkunina. Getur of mikil örvun valdið
orkuskorti þegar orkuvinnslan er ófullnægjandi miðað
við orkuþörfina. Aukning á fjölómettuðum fitusýrum í
frumuhimnu vegna langvarandi streitu getur þannig
aukið hættu á myndun hjartadreps við skert eða ófull-
nægjandi blóðstreymi um kransæðarnar af völdum
kransæðaþrengsla. Slík skemmd á hjartavöðvanum
sjálfum getur skert hæfileika eða getu hjartans til að
dæla blóði um líkamann og valdið þannig hjartabilun.
Samantekt
1. Álag eða streita eykur framleiðslu á adrenalíni sem
ber þau boð til hjartans að slá hraðar og kröftugar því
áreynsla eða átök séu framundan eða hafin. Boðefnið
adrenalín binst sérstökum viðtökum í frumuhimnunni
og skilar boðunum inn i frumuna þar sem þau kalla á
margvísleg viðbrögð.
2. Aðlögun að endurteknu álagi og streitu felur m.a.
í sér breytingar á bindieiginleikum hormónaviðtaka og
einnig á fituríku umhverfi þessara viðtaka í frumu-
himnunni þar sem þeir hafa aðsetur og starfa.
3. Langvarandi og mikil streita getur valdið varanleg-
um breytingum á frumuhimnunni sem gerir hana næm-
ari fyrir skemmdum. Aukið álag á hjartað getur þá vald-
ið frumuskemmdum og Injartadrepi þegar orkuþörfin
vex en blóðstreymið um kransæðamar er ófullnægjandi
til að mæta aukinni þörf fyrir súrefni og orkuvinnslu.
4. Breytingarnar á við-
tökunum og á umhverfi
þeirra, t.d. með neyslu á
fiski eða lýsi, dempa við-
brögðin við álagi og áreiti
og hindra ýkt og skaðleg
viðbrögð við álagi og
auknu adrenalíni.
5. Hófleg líkamsrækt
og áreynsla felur í sér að-
lögun að hóflegri streitu
og breytir einnig frumu-
himnum og hormónavið-
tökum og stillir þessa
streitudempara á þann
veg að auka streituþol.
Sigmundur Guðbjarnason
er prófessor við Raunvis-
indadeild Háskóla íslands
og jyrrverandi háskólarekt-
or.
HEILBRIGÐISMÁL 4/1998 27