Alþýðumaðurinn - 18.12.1985, Blaðsíða 13

ALÞÝÐUMAÐURINN - 13
í dag er 3. sunnudagur í aöventu,
jólaundirbúningurinn í algleym-
ingi. Ungir og gamlir taka til i
hendinni til þarflegra hluta.
Skólaæskan sér hilla undir kært
frí frá námi og amstri hversdags-
ins og framundan er helgi jól-
anna.
í október kom beiðni frá for-
eldrum nokkurra barna er ég
kenni, þar sem farið var fram á
leyfi úr skóla á aðventunni vegna
fyrirhugaðrar ferðar og skíðaæf-
inga til Austurríkis, nánar tiltek-
ið til Zillerdals í austurísku Ölp-
unum. Petta dalsheiti rifjaði upp
í huga mér sögu er ég las fyrir
mörgum árum, merkilega sögu
sem mig langar til að segja ykkur
í kvöld. Þetta er sagan um tilurð
ljóðs og lags sem við þekkjum
undir heitinu Heims um ból. Á
þessum jólum eru 167 ár liðin frá
því að þessi sálmur var fyrst
sunginn og hans biðu undarleg
örlög.
Á þýsku heitir sálmurinn Stille
Nacht, en Sveinbjörn Eigilsson
kallaði sinn sálm Jólalofsöng og
hann gerði þá athugasemd, að
lagið og hugsunin væri tekin eftir
þýska kvæðinu. Textinn er því
ekki bein þýðing. Heims um ból
hefur á sér slíka helgi í hugum
allra íslendinga að beinar þýðing-
ar annarra íslenskra skálda hafa
ekki náð miklum vinsældum. Þó
munu katólikkar í Reykjavík
nota þýðingu séra Matthíasar,
Hljóða nótt, heilaga nótt/Hvílir
þjóð þreyttan hvarm/ nema hin
bæði, sem blessuðu hjá/barninu
vaka með fögnuð á brá./HvíIdu
við blíðmóður barm.
t>ó að sálmurinn sé fluttur á
misjöfnum tungum flytja orðin
sama fögnuð í hjörtum flytjanda
og áheyranda.
Sumir söngvar eru ekki aðeins
orð og lag. Þeir hafa verið á vör-
um svo margra og fyllt hug þeirra
og hjarta. Þeir hafa öðlast líf og
þeir eiga sína sögu. Eins og ég og
þú hafa þeir fæðst og vaxið. Slíkir
söngvar eru í eigu allra þjóða.
Þeir ferðast um lönd og höf. Við
vitum sögu sumra þeirra. Um
aðra vitum við aðeins það að þeir
voru til þegar afar okkar og
ömmur voru börn. Heims um ból
er lifandi ljóð og lag. Sumar
þjóðir héldu að lagið væri gamalt
þjóðlag en það er ekki rétt. Sag-
an var um tíma gleymd og glötuð
en það var konungur sem kom
því til leiðar að hún var grafin
upp úr gleymsku. Sagan er því
ekki venjuleg saga og hversdags-
leg heldur regluleg jólasaga.
Við skulum hverfa 167 ár aftur
í tímann og reyna að skapa okkur
mynd í hugskoti okkar af austur-
ísku fjallaþorpi. Ef til vill er það
áþekkt í dag því að tíminn fer sér
hægt í fjallabyggðum og fjallabú-
ar taka ekki hröðum breytingum
frekar en fjöllin sjálf. Nokkur
hús eru dreifð kringum kirkjuna
eins og litlir kjúklingar í kringum
hvíta hænu með rauðum kambi.
Á þeim dögum áttu nokkrir
bændur og fáeinir handiðnamenn
heima í þorðinu. Og við og við
komu þangað kaupsýslumenn að- ,
vífandi. í öllu þorpinu og ná-
grenni þess voru aðeins tveir
menntaðir menn, presturinn,
séra Mohr, og kennarinn, Franz
Xaver Gruber. Báðir voru þeir
ungir og aðfluttir, og tókst brátt
með þeim hin besta vinátta. Á
hverjum sunnudegi hittust þeir til
þess að syngja saman.
Gruber söng bassa, en séra
Mohr söng tenór og lék undir á
gítar. Þá hópuðust börnin í þorp-
inu saman á gótunni fyrir utan
„Heims um ból“
- flutt í Möðruvallakirkju á aðventunni 1983
prestssetrið. „Nú syngja þeir
saman, presturinn og kennar-
inn,“ sögðu þau og kinkuðu kolli
hvert framan í annað.
Á aðfangadaginn veturinn
1818 sat séra Mohr aleinn inni í
skrifstofu sinni og var að lesa í
biblíunni. Sólin var sigin bak við
vesturfjöllin, og snjóþaktir fjalla-
tindarnir gnæfðu stálgráir upp af
dimmum skóginum. A stöku stað
brá yfir þá bliki af fyrstu stjörn-
unum. Öll börnin í dalnum voru í
fagnaðarleiðslu. Nú var aðfanga-
dagskvöld að koma. Um mið-
nætti áttu þau að fá að fara til
kirkju. Þau voru komin í spari-
fötin, stúlkurnar voru í víðum,
marglitum pilsum og þröngum,
borðalögðum treyjum, drengirnir
í stðum buxum og fallegum
vestum. Öll höfðu þau hlý skjól-
föt úr ull eða loðskinnum, því að
kalt er í Alpafjöllum á jólunum,
og mörg þeirra áttu langt að fara
til kirkjunnar. Á leiðinni niður
frosna götuslóðana báru þau blys
í höndum, svo að til að sjá frá
þorpinu var dalurinn allur og
hlíðarnar eins og stórt jólatré
með óteljandi blaktandi ljósum.
En ungi presturinn gaf engan
gaum að ljósamergðinni í
dalnum. Hann sat við eikarskrif-
borðið sitt og bjó sig undir jóla-
ræðuna, sem hann átti að halda
um lágnættið. Honum varð tíð-
hugsað til fallegu borgarinnar,
þar sem hann var fæddur og upp-
alinn. Þar var meiri gleðskaður á
ferðum um jólin en hér í fjalla-
skógunum. Til þess að forðast
slíkar hugsanir, sökkti hann sér
niður í lestur guðsorðs. Hann las
hvern kapítulann eftir annan,
þangað til hann kom að sögunni
um fjárhirðana á völlunum, þegar
engillinn kom til þeirra og sagði:
„Sjá, ég boða yður mikinn
fögnuð, sem veitast mun öllum
lýðnum, því að yður er í dag
frelsari fæddur . .
Þegar séra Mohr var að lesa
þessi orð, var barið að dyrum.
Hann stóð upp og opnaði. Það
var komin bóndakona. Hún hafði
yfir sér stórt sjal úr grófgerðu
efni. Hann kannaðist við hana og
vissi, að hún átti heima hátt til
fjalla, í einu efsta kotinu í sókn-
inni. „Jesús Kristur sé Iofaður,"
sagði hún. Það var kveðja
hennar. Síðan sagði hún honum,
að barn hefði fæðst þar uppfrá
fyrr um daginn. Það var kona fá-
tæks kolagerðarmanns, sem átti
það. Foreldrarnir höfðu sent
hana til þess að biðja prestinn að
koma og veita barninu blessun
sína, svo að það mætti Iifa og
dafna.
Séra Mohr bjó sig strax af stað.
Hann fór í frakka sinn, setti upp
vettlinga og fór í snjóskó. Síðan
fylgdi hann konunni eftir. Snjór-
inn var hnédjúpur. Öll tré í
skóginum voru hjúpuð snjó. Það
var jólabúningur þeirra. Þegar
komið var gegnum skóginn, tóku
við brattar og grýttar hlíðar og
frosnar urðir. Presturinn tók
hvorki eftir dýraslóðunum í ný-
föllnum snjónum né blikandi
stjörnunum, sem sindruðu á loft-
inu eins og stjarna sú sem vísaði
vitringunum veginn forðum til
Betlehem, þegar þeir færðu
fyrstu jólagjafirnar. Hann hafði
allan hugann við ræðuna, sem
hann átti að flytja um nóttina, en
átti enn eftir að búa sig undir.
Eftir langa göngu komu þau
loks að hrörlegum kofa. Stór mað-
ur, fálátur á svip, heilsaði prestin-
um með lotningu og bauð hon-
um inn. Lágt var undir loft í kof-
anum og fullt af viðarreyk. Þar
logaði dauft ljós. Á fátæklegu
Magnús Aðalbjörnsson.
fleti lá unga konan, hún var bros-
andi og sæl, í örmum hennar lá ný-
fætt barnið og svaf vært. Og séra
Mohr veitti þeim báðum prest-
lega blessun.
Séra Mohr var undarlega
hrærður í huga, þegar hann gekk
niður fjallshlíðina heim á leið
einsamall. Fjallakofinn, fullur af
reyk, með fátæklega fletið, líktist
ekki að neinu leyti fjárhúsinu
með jötunni austur á Betlehems-
völlum. En samt var það svo, að
honum fannst allt í einu, að síð-
ustu orðin, sem hann las í biblí-
unni, áður en hann lagði af stað,
væru töluð beint til sín. Hann
gleymdi nú öllum jólasiðum og
jólagleðskap, sem hann hafði
notið annars staðar. Honum
fannst dásemd jólanna hafa bor-
ið fyrir augu sín á þessari stundu.
Á leiðinni niður fjallshlíðina fann
hann í þögn skógarins og skini
stjarnanna þann frið og velþókn-
un, sem jólaboðskapurinn flytur.
Hann sá dýrin inni á milli
trjánna, hreindýr, kanínur og
refi. Þau stóðu kyrr við götuslóð-
ana og horfðu á hann óttalaus,
því að allar skapaðar skepnur
vita um helgi jólanna og virða
jólafriðinn. Þegar hann kom nið-
ur í dalinn, sá hann blysin blika
víðsvegar í dimmum hæða-
drögunum í kring. Þar voru
fjallabúar á leið til kirkju. í öllum
þorpum, nær og fjær, kvað við
klukknahringinga, sem bergmál-
aði í fjöllunum. „Drottinn Jesús
Kristur, við fæðingu þína . . .“
Séra Mohr hafði séð og fundið
kraftaverk jólanna gerast. Hann
h élt hátíðlega guðsþjónustu um
miðnættið og fór síðan heim. En
hann gat ekki sofið um nóttina.
Hann sat í skrifstofu sinni og
reyndi að færa það í búning orð-
anna, sem gerst hafði í liuga
hans. Og orðin urðu að ljóði.
Þegar dagur rann, var séra Mohr
búinn að yrkja sálm.
: Franz Xaver Gruber, kennar-
inn og organistinn í þorpinu, og
séra Mohr höfðu þekkst í tvö ár á
jólunum sem áður er frá sagt og
Jósef orti sálminn. Jósef langaði
til að gefa vini sínum sálminn í
jólagjöf. Snemma á jóladags-
morgun fór hann með sálminn til
Grubers. Kennarinn las hann
undireins, ekki einu sinni heldur
tvisvar. Hann komst mjög við og
sagði: „Þetta er sálmurinn sem
okkur hefur vantað. Guði sé lof
og dýrð.“ En meðan lagið vantar
er hann ekki nema hálfur,“ sagði
séra Mohr. Franz Gruber lét til
leiðast að semja lag við sálminn.
Orgelið í kirkjunni var bilað og
þurfti hann því ekki að vera við
messu. Hann tók því strax til við
að semja lagið.
Skömmu eftir messu. og fyrr
en ráðgert var, kom Franz
Gruber að finna hann. Hann var
með nótnablaðið í hendinni og
brosandi út að eyrum. „Hérna
kemur það,“ sagði hann. „Það
var auðvelt, orðin þín sungu sig
sjálf. Við skulum leika það.“
„Hvernig getum við það?“
sagði presturinn. „Við höfum
ekkert orgel.“
Gruber hló. Hann hafði mun-
að eftir því og sett út lagið fyrir
það, sem fyrir hendi var, tvær
raddir og gítar.
„Góður guð heyrir til okkar,"
sagði hann, „þó að við höfum
ekkert orgel."
Þetta var á jóladaginn 1818.
Börnin í þorpinu stóðu enn sem
oftar á götunni hjá prestssetrinu
og kinkuðu kolli hvert til annars.
Þau vissu ekki, að h ér var merki-
legur atburður að gerast. Síst gat
þeim til hugar komið, að hér var
í fyrsta sinn sungið lag, sem átti
eftir að verða kunnugt i' öllum
löndum, þar sem jól eru haldin.
Þau heyrðu aðeins, eins og svo
oft áður, að presturinn og kenn-
arinn voru að syngja og léku und-
ir á gítar.
Heims um ból
helg eru jól.
Signuð mær
son guðs ól.
frelsun mannanna. frelsisins lind,
frumglæði Ijóssins. En gjörvöll mann-
kind
meinviU í myrkrunum lá.
En hvernig barst jólasálmurinn
frá þessum þrönga, einangraða
fjalladal? Orgelið var bilað en
orgelsmiðir voru ekki á hverju
strái og enginn þarna í dalnum.
Eftir jólin var leitað til Karls
nokkurs Mauracher úr Zillerdal,
næsta dal, en þar var sönglistin
einnig mjög í hávegum höfð. Að
viðgerð lokinni vildi Mauracher
gamli prófa gripinn, studdi á
nokkrar nótur og virtist harla
ánægður en bað jafnframt
Gruber að taka í það og prófa.
Með mestu ánægju sagði Gruber,
settist á bekkinn og byrjaði að
leika. Án umhugsunar tók hann
að leika nýja jólasálminn og
ósjálfrátt byrjaði séra Mohr að
syngja og Gruber tók undir. Org-
elsmiðurinn hlustaði á þegjandi
og augun ljómuðu í gráskeggjuðu
andlitinu. Hann bað þá að leika
sálminn aftur og aftur.
Mauracher gamli fór síðan
heim til Zillerdals þar sem hann
kenndi dalsbúum jólasálminn.
Strasser systkinin sem voru
söngelsk í meira lagi voru fljót að
læra sálminn og hrifust af. For-
eldrar þeirra voru hanskagerðar-
menn og hjálpuðu systkinin til
við hanskagerðina. Á sunnudög-
um sungu þau öll í kirkjunni.
Tíminn leið og aftur komu jól.
Strasser systkinin fengu smágjöf
hvert um sig frá foreldrunum.
Systkinin þökkuðu fyrir sig og
stilltu sér upp fyrir framan jóla-
tréð og sungu fjórraddað sönginn
h imneska fyrir foreldra sína. Það
var jólagjöfin þeirra.
Heimi í
hátíð er ný.
Himneskt ljós
lýsir ský.
Liggur í jötunni lávarður heims,
lifandi brunnur hins andlega seims.
Konungur lífs vors og ljóss.
Á hverju ári fór fjölskyldan til
Leipzig til að selja vöru sína. Lít-
ið hafði gengið að selja hanskana
í þetta sinn og börnin voru aldrei
þessu vant í súru skapi. Þá gerðu
þau það sem þau voru vön að
gera þegar eitthvað bjátaði á.
Þau tóku að syngja sönginn
himneska, uppáhaldslagið. Fyrir
einskæra tilviljun gekk aðal
hljómsveitarstjóri borgarinnar
þar fram hjá og það var ekki að
sökum að spyrja. Framabraut
systkinanna var bein. Systkinin
kölluðust síðar Týrólsku næturg-
alarnir og sungu víða við frábær-
ar undirtektir. Þau sungu fyrir
kóngafólk og hirðir þeirra, fyrir
unga og gamla, fátæka og ríka,
en alltaf sungu þau með sérstakri
viðhöfn og lotningu sönginn
himneska svo að áheyrendur
töfruðust og trúðust.
Sálmurinn lifði en í hrifningu
sinni gleymdu menn höfundun-
um. Um tíma var ekki vitað
hverjir þeir voru. Það vara ekki
fyrr en Friðrik Vilhjálmur
Prússakonungur fyrirskipaði hin-
um konunglega sönglistarstjóra
Lúðvík Erk að grafa það upp að
botn fékkst í málið. Sú leit var
löng og merkileg og efni í aðra
sögu, sem ekki verður sögð nú.
Hver þjóð á sína sögu um það
hvernig sálmurinn barst til
hennar. Við minnuinst Svein-
bjarnar Egilssonar þakklát og
hrærð í huga þegar hann undir
áhrifum ljóðs og lags árið 1849
gaf okkur Heims um ból. Við
hugsum með lotningu og hlýhug
til séra Molir og Grubers sem
gáfu heimsbyggðinni þennan
gimstein. Blessuð sé minning
þeirra.
Heyra má
himnum í frá
englasöng: Allelúja
Friður á jörðu. því faðirinn er
fús þeim að líkna, sem tilreiðir sér.
Samastað syninum hjá.
Magnús Aöalbjörnsson