Brautin - 15.03.1929, Side 1

Ritstjórar:
Sigurbjörg Þorláksdóttir.
Sími 1385.
Marta Einarsdóttir.
Sími 571.
Brautin.
Útgefendur:
Nokkrar konur í Reykjavík.
Sími: 491.
Afgreiðslu annast
Sigurborg Jónsdóttir.
1. árgangur.
Föstudaginn 15. mars 1929.
37. töiublað.
Fyr og nú.
Öll nútíð alda og nrðja á
sína fortíð að baki og ókomna
tímann framundan.
Öll nýtileg verk, sem unnin
hafa verið í fortíðinni og at-
hent eftirkomendunum i ein-
hverri inynd, sýna inanndóm
þeirra, sem unnu og ættu að
verða eftirkomendununi hvöl
til starfa, og skyldu ættu þeir
að finna hjá sér til að sýna
virðingu og halda við þeim
minnisvörðum, sem henda má
á að standi í beinu sambandi
við inenningárgildi manna og
staða. Allar þjóðir, sem meta
sóma sinn nokkurs virði, telja
sér skylt að viðhalda og prýða
þau minnismerki sem reist eru
til endurminningai' og menning-
arauka um mikilihénni þjóð-
anna.
Var á það minst i einu af
bæjarblöðunum fyrir nokkru að
þörf væri, nú þegar, að styrkja
fótstallinn undir myndastyttu
Jónasar Hallgrímssonar.
Og Reykjavikurbæ, sem að
Jikindum er hér skylduaðili,
verður að sldljast það, að hæg-
ara og liostnaðarminna verður
fyrir hæinn að halda slíkum
hlutum við, en að láta þá fyrst
eyðileggjast og verða svo að
endurreisa þá að nýju. En til
eru þau minnismerki víða uni
heim, sem ekki eru manna-
myndir en geyina þó sögulegar
minnihgar um menn og atburði.
Þjóðirnar eiga þar fornan og
nýjan vin, sem er tengdur svo
mörguni minningum frá for-
tíðinni, og ætti hann að hverfa,
myndu margir sakna. Við þessi
minnismerki hafa þjóðirnar
skyldur. Það er þjóðarsómi að
halda þeim vel við. Einn af
þessuin fornvinum Islands og
þó allra lielst Reykjavíkurhæjar
er Skólavar&an.
i
Hún a, eins og svo margt
annað, „sína sögu, sigurljóð og
raunabögu“. Hún er, eins og
nafnið hendir ótvírætt á, tengd
við menningu þessa lands. Saga
hennar, sem að nokkru leyti er
skráð, en að nokkru verður að
lesast milli línanna, ber vott um
islenskt lundarfar, -dug og
þrautseigju, eins og það var hér
áður þegar menn töluðu færra,
en framkvæmdu þó. Þegar kröf-
urnar til lífsþæginda voru
naumast fæddar. Þegar menta'-
þráin varð að vera nægjusöm,
ef hún átti að l’á nokkuð til að
svala sér á. Fákunnáttu og
heimskuíegan sparnað þekkir
Skólavarðán, en líka trygð og
manndáð. Ber byggingarsaga
hennar vott um stefnufestu,
frainkvæmd og óeigingirni og
verður því, um leið og hún er
sögulegt minnisinerki Reykja-
víkurbæjar, minnismerki um
einstaklingstrygð og manndáð.
Skólavarðan er eins og aldin
móðir þessa bæjar, því fram-
þróun bæjarins er .aðallega
bundin við þá áratugi sem hún
hefir staðið. Til liennar gengu
menn snemma á morgnana og
seint á kvöldin. Frá henni sást
hin dýrðlega sólaruppkoma og
hið óviðjafnanlega sólsetur og
hinn fagri fjöllum lulcti sjón-
deildarhringur sem umlykur
Reykjavíkurbæ. Hún var eftir-
spurð og aðsótt af öllu ferða-
fólki, sem til bæjarins kom. Hún
var einnig leiðarvísir fyrir þá,
sem sóttu lífsbjörg sína, út á
Faxaflóa á litlu bátunum sín-
um, Skólavarðan var þeim
nokkurskonar vit i. Hún stóð
þá ein á bersvæði og þótti itur-
vaxin. Hver veit nema margar
af þeim framkvæmdar- og fram-
farahugsjónum sem siðar hafa
lyft þessum bæ, hafi einmitt
vaknað lijá Skólavörðunni. Þar,
sem land og sjór blasti við aug-
anu, og þá um leið svo ótal
margt sem þyrfti og mætti gera
bæjarfélaginu og landi til gagns.
En hvernig sendur á þessu
minnismerki? Til hvers var
það reist? Hver gerði það og
hve gamalt er það? Eins og tek-
ið er fram áður og nafnið bend-
ir til hlýtur saga Skólavörð-
unnar að vera bundin að meira
eða minna leyti við skííla. Mætti
því ætla að hér væri um verk
slcólapilta að ræða, eða að Rvík-
urbær hefði látið reisa liana, en
livorugt er, uni þá vörðu sem nú
stendur.
Þó eru þau upptök nafnsins,
að á dögum Skálholtsskóla
höfðu skólapiltar í Slcálholti
það sér til tilbreytingar að
lilaða grjótvörður á holti einu
þar skamt frá. Þegar svo
Latínuskólinn flutist hingað til
Rvíkur 1785 héldu skólapiltar
sama hætti og hlóðu sér vörðu
hæst í Þingholtinu fyrir ofan
bæinn andspænis skólanum, sem
þá stóð á Ilólavelli vestanmegin
ð*asnænæH$nsHsnæHs
@ Notið tækifærið! ®
©
m
m
©
Nú er hver síðastur að fá vörurnar
með gjafverði á
Útsölunni
©
i
m
©
§ ívevsl EGILL JACOBSEN 2
m m
©»©«©«©K:a©n©n©n©*:s©
tjarnar, svo að( hvað blasti við
öðru varðan og skólinn. Hafa
þeir að likindum orðið fegnir
að hlaupa út úr skólahíbýlum
sinum til að fá sér hreint loft
og hitaspretti, því lífsþaegindi
voru þar mjög af skornum
skamti. Til dæmis urðu 30 pilt-
ar að láta sér nægja 8 rúm til
að sofa i. Og lestrarstofurnar
sem voru ærið dimmar, var ekki
hægt að liita upp, sumar voru
ofnlausar, og þar sem ofnar
voru, reyktu þeir svo mikið, að
piltar kusu heldur kuldann.
Þessir menn, sem mentaþráin
hefir tekið útá skólabrautina,
en áttu við marga örðugleika
að búa auk þessara, svo sem
knaft fæði og föt o. fl., urðu
auðvitað að duga eða deyja.
Urðu að sækja lireint loft og
hita út fyrir skólaveggina og
hitinn fekst ekki nema með
starfi. Hólavallarskóli var svo
fluttur að Bessastöðum á Álfta-
nesi, sem kunnugt er, 1805,
þótti óholt fyrir hinn andlega
þroska pilta að hafa skólann
hér í bænum.
Var nú litið hirt um vörðu
skólapiltanna á Þingholti og
hefir hún að likindum fallið.
En að Reykvikingar liafi sakn-
að vörðunnar sést best á því, að
um 1830 gangasl kaupmenn
bæjarins fyrir því að varðan
sé hlaðin upp og studd með tré-
grind að utan. Er sagt að þeir
hafi gert það til sæmdar Iírieg-
er stiptamtmanni og til minn-
ingar uin hann. Nefndu þeir
vörðuna „Kriegersminde“ og
létu letra það nafn á tréverlcið.
En vaninn var sterkari, svo
oftast var hún nefnd sínu gamla
nafni, Skólavarða. Trjáviðurinn
fúnaði fljótt og þá hrundi grjót-
ið um leið og 1800 er hún alveg
hrunin í rústir.
Ekki voru Revkvikingar á-
nægðir með þessi endalok.
Gengst þá Árni Thorsteinsson,
siðar landfógeti fyrir því að haf-
in eru samskot til þess, eins og
hann komst að orði, „að reisa
Skólavörðuna úr rústum úr
múrlímdum steini, bænum iil
prýðis og bæjarbúum til skemt-
unar“.
Nokkurt fé safnaðist, svo
byrjað var á verkinu, en ekki
þóttu efni tii að hafa nema sem
minst af steinlhninu, þekking-
in þá af skornum skamti. Svo
þegar varðan var komin vel á
veg hrundi alt saman. Var nú
búist við að hennar dagar væru
taldir, því búið var að verja i
hana öllu samskotafénu og
nokkru framyfir. Svo leið og
beið. Nú var engin Skólavarða
og enginn bjóst við að hún
inyndi rísa úr rústum framar.
En 1868 fóru menn að taka
eftir því, að farið var að aka
grjóti að rústunum og vinna
þar að steinsmiði. Menn undr-
uðust þetta því enginn vissi til
að neitt fé væri fyrir hendi til
byggingar. Verkið gekk þegj-
andi og hljóðalaust áfram.
Enginn vissi hver lagði lil féð,
en fyrir verkinu stóð cini stein-
smiðurinn, sein þá var hér i
Reykjavik, Sverrir Runólfsson.
Veggirnir hækkuðu og nú voru
þeir ahnennilega límdir. Allir
reikningar voru greiddir en
enginn heðinn um fé. Stendur
svo i gömlum Þjóðólfi, að í
október um haustið hafi það
ekki verið neitt launungarmál,
að bæjarfógeti Árni Thorsteins-
son kanselíráð liafi einn gengist
fyrir býggingu þessari og greitt
alt féð og sagt fyrir um alla
vinnu og tilhögun. Varðan var
svo opnuð og afhent Reykja-
vikurbæ 27. okt. 1868 og lxafði
kostað 2129 kr.
Þótti Árni Thorsteinsson hafa
reist hér sér minnisvarða og
verkið lýsa betur en mörg orð,