Samtíðin - 01.06.1944, Blaðsíða 22
18
SAMTlÐIN
BJÖRN SIGFÚSSON:
TUNGfiN 10.
Forðumst innflutta ónákvæmni
Dögum oftar heyrist kvartað um
íslenzk orð, sem „ná ekki“ erlendu
hugtaki. Lítum í dag á dæmi af þessu
tagi.
Orðið öreigi er fastmótað ís-
lenzlct hugtak. Öreigi þarf ekki heint
að vera fátækur, þvi síður örbjarga.
Öreigi var Atli þræll í Fljóti, sá sem
ráð hafði á að taka lieila skipshöfn
og fæða um velur á búi Geirmund-
ar lieljarskinns, eiganda síns. Gjatd-
þrota menn eru öreigar, hvort sem
þeir halda enn nokkrum fjárráðum
eða ekki. Hins vegar er ekki liægt
athugasemdalausl að kalla þá menn
öreiga, sem eiga mikið, en skulda
jafnmilcið eða meira og hafa þó fjár-
ráð sín. Meginþorri „öreiganna“ með
hverri þjóð eru annars snauðir
menn, eiga aðeins til hnifs og skeið-
ar.
Ein þýðing Blöndalsbókar á orðinu
öreigi er Proletar, danskt orð úr lat-
ínu: proletarius (= „sléttur, sá, sem
býr við lakari kost“, segir Kleyfsi,
latínuorðabók Jóns hiskups Árna-
sonar, og skýrir það dável, hvaðan
dönslc merking orðsins Proletar er
runnin = fátæklingur, armingi).
Þó að Blöndalsbók sé að komast á
3. áratuginn og nákvæmni íslendinga
í meðferð viðkvæmra hugtaka ætli
að hafa vaxið, leggja ýmsir menn
enn þessa „proletar“-merking í orð-
ið öreigi, vegna þess að tungan á
ekkert eitt orð, sem samsvarar latn-
eska orðinu proletarius. Þessi mis-
tök eru svo golt dæmi um vansmíði
á hugtakaþýðingu, að eyða má um
þau fleiri orðum.
Margir „æxla fé úr öreigð“, eins
og Grágás ox-ðar það. Þeir hafa liug
á að eignast íbúð yfir sig og sína, og
sumum tekst það. Aðrir eignast spari-
fé. Ýmsir taka þátt í félögum, svo
sem samvinnufélögum, stéttarfélög-
um eða öðrum samtökum, sem veita
þeiin hlutdeild í sameiginlegum
hagsmunum án teljandi liöfuðstóls-
framlags, jafnvel ítök í sameiginleg-
um eignum, l. d. lilutdeild samyrkju-
hónda i samyrkjubúi. En slikar
breytingar öreigans i bjargálna
mann eða efnaðan breyta ekki veru-
lega stéttarafstöðu hans, ef liann á
atvinnu sína undir öðrum jafnt sem
áður, svo að hann telst „proletar“,
þótt eklci sé öreigi. Latneska orðið
proletarius er sem sé leilt af proles
= afkvæmi, og táknaði í Bómaveldi
skattlausan þegn, mann, sem studdi
ríkishag með því (einu) að eignast
afkvæmi. Þar af færist orðið á hvern
alþýðumann, sem hefur ekki al-
vinnurekstur, — eða yfirleitt á hvern
alþýðumann í löndum með allglögga
afmörkun lægri stéttanna. Af þessu
er ljóst, hve fráleitt er oft að láta
„proletar" þýða „öreiga“ á íslenzku,
þar sem ekkert ætti að þurfa að
vera sameiginleg't hugtökunum ör-
eigar og alþýða, — undirstétt og
taunþegar, — lýður og atvinnuleit-
endur eða livaða hugtök, sem okkur