Fréttablaðið - 19.03.2010, Blaðsíða 22

22 19. mars 2010 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
Jóhann Ingi Kolbeinsson skrifar um
samkeppni
Þegar yfir 1.200 Íslendingar komu saman á Þjóðfundi seint á síðasta ári til að
draga upp mynd af því framtíðarsamfélagi
sem við viljum búa í vó eitt gildi langþyngst
í huga þjóðfundargesta: Heiðarleiki. Hinn
almenni Íslendingur vill búa í heiðarlegu
og réttlátu samfélagi þar sem allir sitja við
sama borð. Því miður virðist sem heiðar-
leiki hafi verið víðsfjarri á mörgum sviðum þjóð-
félagsins síðustu ár – við sjáum þess dæmi hvern
einasta dag, t.d. í fréttaflutningi af aðdraganda
bankahrunsins.
Við breytum ekki fortíðinni en þeim mun mikil-
vægara er fyrir okkur að læra af reynslunni við
enduruppbyggingu íslensks atvinnulífs á grunni
heiðarleika, sanngirni og réttlætis. Það er ánægju-
legt að sjá ýmis dæmi þess að heiðarleika sé gert
hærra undir höfði en áður og ber að hrósa fyrir
það. Eitt slíkt tilvik er nýlegt útboð Reykjavíkur-
borgar um móttöku á boðgreiðslum en þar er tekið
sérstaklega fram að óheimilt sé að gera samning
við þann sem hefur verið sakfelldur með endanleg-
um dómi fyrir spillingu, sviksemi, peningaþvætti
eða þátttöku í skipulögðum brotasamtökum. Slíkt
ákvæði sýnir að Reykjavíkurborg leggur áherslu
á að þau fyrirtæki sem skipt er við hafi stundað
heiðarlega viðskiptahætti í gegnum tíðina. Ef allir
legðust á eitt í þessum efnum, opinberir aðilar
jafnt sem einkafyrirtæki, og settu sér reglur um
að skipta ekki við þá sem hafa óhreint mjöl í poka-
horninu myndi fljótlega molna undan þeim sem
hafa komið sér og sínum fyrirtækjum áfram með
vafasömum viðskiptaháttum. Þjóðfélagið breyt-
ist ekki í einni svipan – en svona reglur eins og
Reykjavíkurborg setur sér við útboð eru dæmi um
skref sem við getum stigið í uppbyggingu á réttlátu
og heiðarlegu þjóðfélagi.
Baráttan við óheiðarleikann
Fyrirtækið sem ég stýri, Kortaþjónustan, hefur
ekki farið varhluta af vafasömu siðferði í íslensku
viðskiptalífi síðustu ár. Fyrirtækið er eitt þriggja
sem býður greiðslumiðlun fyrir greiðslukort og
höfum við allt frá stofnun fyrirtækisins árið 2002
þurft að berjast við ólögmætar aðgerðir og samráð
hinna fyrirtækjanna tveggja og bankanna, sem eru
eigendur þeirra, sem hafa beitt sér mjög hart gegn
því að samkeppni gæti myndast.
Þetta er ójafn leikur, ósanngjarn og óheiðar-
legur, en sem betur fer hafa samkeppnis yfirvöld
fylgst með markaðnum. Árið 2008 voru hin fyrir-
tækin tvö á markaðnum, Greiðslumiðlun
og Kreditkort, sektuð ásamt fyrirtækinu
Fjölgreiðslumiðlun um samtals 735 millj-
ónir króna fyrir aðgerðir sem beindust að
því að koma í veg fyrir starfsemi Korta-
þjónustunnar á Íslandi. Starfsemi sem vel
að merkja hafði á nokkrum árum leitt til
verulegra lækkana á þóknunum frá því
sem áður var, söluaðilum og neytendum til
hagsbóta. Samfélagið allt hagnaðist á inn-
komu Kortaþjónustunnar á markað – en
það hugnaðist ekki gömlu kortafyrirtækj-
unum tveimur né eigendum þeirra, bönk-
unum, sem höfðu makað krókinn áður.
Viðbrögð þessara aðila við innkomu Kortaþjón-
ustunnar voru lýsandi dæmi um óheiðarleika þess
sem vill stærri bita af kökunni en sanngjarnt er.
Keppinautnum nýja skyldi bolað burt með öllum
tiltækum ráðum og úr urðu stærstu viðurkenndu
samkeppnislagabrot Íslandssögunnar. Sem dæmi
um umfang og alvöru þessa máls má nefna að
sektirnar voru þær hæstu sem ákvarðaðar hafa
verið í einu máli – upphæðin nam ríflega helmingi
allra stjórnvaldssekta sem Samkeppniseftirlitið
ákvarðaði samanlagt á árunum 2008 og 2009.
Óhrein sakaskrá
Greiðslumiðlun og Kreditkort heita í dag Valitor og
Borgun, en þrátt fyrir ný nöfn, dóma og háar sekt-
ir virðist sem andi fákeppni, einokunar og óheiðar-
legra vinnubragða sé enn alltof ríkjandi á greiðslu-
miðlunarmarkaðnum. Í því samhengi má benda á
að um þessar mundir eru í vinnslu hjá Samkeppnis-
eftirlitinu nokkur aðskilin mál sem tengjast meint-
um ólöglegum markaðsaðgerðum greiðslukorta-
fyrirtækja, banka og sparisjóða á þessum markaði.
Baráttan við fákeppni, viðskiptahindranir og óheið-
arleika er enn alltof stór þáttur í starfsemi okkar
hjá Kortaþjónustunni þegar við viljum miklu frekar
beina öllum okkar kröftum í heiðarlega og eðlilega
samkeppni, öllu samfélaginu til góðs.
Þessu verður að linna. Við Íslendingar verðum
að koma okkur upp úr farvegi óheiðarleikans sem
hefur leitt okkur í þær villur sem þjóðin þarf nú
að rata út úr. Þjóðfundurinn gaf okkur vegvísinn.
Fyrsta skrefið er að líta í eigin barm og meta hvað
við getum gert hvert fyrir sig til að auka heiðar-
leika í okkar leik og starfi. Næsta skref er fylgja
fordæmi Reykjavíkurborgar og skipta ekki við
fyrirtæki með óhreina sakaskrá. Ef íslensk fyrir-
tæki fara að tapa viðskiptum vegna óheiðarlegra
vinnubragða – í stað þess að græða á slíku athæfi
– þá höfum við stigið stórt skref í átt að heiðarlegra
samfélagi.
Höfundur er framkvæmdastjóri Kortaþjónustunnar.
Í átt að heilbrigðara samfélagi
JÓHANN INGI
KOLBEINSSON
Boðberar válegra tíðinda
UMRÆÐAN
Magnús Karl
Magnússon,
Guðmundur
Þorgeirsson
og Sigurður
Guðmunds-
son skrifa um
Herbalife
Hlutverk fræðimannsins í opinberri umræðu er einn af
hornsteinum upplýstrar umræðu
í lýðræðissamfélagi. Styrkur
fræðimannsins liggur í faglegri
nálgun og vísindalegri aðferða-
fræði en jafnframt ber honum
skylda til að kynna niðurstöð-
ur sínar og leggja þær fram til
skoðunar, umræðu og gagnrýni.
Oft á tíðum snertir viðfangsefni
fræðimanna mikilvæga hags-
muni, bæði almannahagsmuni
svo og fjárhagslega og viðskipta-
lega hagsmuni. Innan heilbrigðis-
vísinda vega almannahagsmunir
oft mjög þungt enda viðfangsefn-
ið heilsa og sjúkdómar einstakl-
inga. Það skiptir því fræðimann-
inn öllu að ályktanir séu byggðar
á fyrirliggjandi gögnum og vís-
indalegum túlkunum en stýr-
ist ekki af beinum eða óbeinum
hagsmunatengslum.
Þegar fræðilegar ályktanir
snúast um heilsu og sjúkdóma
eru almannahagsmunir ótví-
ræðir og skylda fræðimannsins
vegur þar einkar þungt. Heiður
fræðimannsins og óhlutdrægni
er honum því mikils verð. Það
er hins vegar alþekkt að öflugir
hagsmunaaðilar sem telja niður-
stöður fræðimanna ógna hags-
munum sínum beina spjótum
sínum að æru slíkra fræðimanna.
Almenningur og fjölmiðlar þurfa
að vera vakandi fyrir slíkum til-
burðum. Við höfum orðið vitni
að fjölmörgum slíkum dæmum á
síðustu misserum þar sem bæði
öflug fyrirtæki og valdamenn,
þ.á m. stjórnmálamenn, í sam-
félagi okkar hafa vegið að æru
virtra fræðimanna fyrir það eitt
að opinbera gögn sín eða skoðanir
á opinberum vettvangi. Boðberar
válegra tíðinda hafa löngum mátt
gjalda fyrir hlutskipti sitt.
Viðbrögð Herbalife
Nýlegt dæmi er blaðagrein Jóns
Óttars Ragnarssonar, talsmanns
Herbalife á Íslandi, í Frétta-
blaðinu, 13. mars sl. („Fæðu-
bót: Böl eða blessun?“) og önnur
fjölmiðlaumfjöllun, m.a. viðtal
Sölva Tryggvasonar við hann á
Skjá einum sama dag. Umfjöll-
un Jóns Óttars eru viðbrögð við
því að hópur vísindamanna birti
rannsóknir á hugsanlegum lifr-
arskaða tengdum notkun á Her-
balife-vörum. Jón Óttar bein-
ir þar stórum hluta umfjöllunar
sinnar að heiðarleika og meint-
um hagsmunatengslum aðal-
höfundar greinarinnar, Magn-
úsar Jóhannssonar, prófessors
við læknadeild Háskóla Íslands.
Þetta gerir hann með rætnum
aðdróttunum og ósannindum en
tilgangurinn er ljós og ætti að
vera öllum sýnilegur, sér í lagi ef
Jón Óttar myndi skýra frá hags-
munum sínum af sölu á Herba-
life-vörum hér á landi. Magnús
Jóhannsson er m.a. sagður vera
varðgæslumaður hins alþjóð-
lega lyfjaiðnaðar og hann jafn-
framt sakaður um að standa að
hræðsluáróðri og að ala á andúð
og fáfræði í kennslu sinni um
árabil við læknadeild HÍ. Stað-
reynd málsins er sú að Magnús
hefur aldrei haft nein hagsmuna-
tengsl við lyfjaiðnaðinn. Hann
hefur verið öflugur fræðimaður
á sviði lyfja- og eiturefnafræði,
bæði grunnrannsókna á lífeðl-
isfræði hjartans svo og við að
rannsaka verkanir og aukaverk-
anir bæði lyfja og náttúruefna.
Fræðilegur heiðarleiki Magnúsar
hefur alla tíð verið eitt hans aðal-
einkenni sem hefur þó á stundum
bakað honum óvild meðal ýmissa
hagsmunaaðila, bæði innan lyfja-
iðnaðarins og meðal fylgismanna
hjálækninga.
Í umræddu dæmi hafa fræði-
menn við Háskóla Íslands,
Landspítalann og Lyfjastofn-
un notað viðurkennda vísinda-
lega aðferðafræði til að rannsaka
hugsanleg orsakatengsl milli
eitrunar lifrarbólgu og notkunar
á Herbalife-vörum. Öll gögn eru
lögð á borðið og vafaatriði dregin
fram í umræðukafla greinarinnar.
Hin fræðilega greining fór í gegn-
um ritrýni áður en hún birtist sem
vísindagrein í Læknablaðinu, einu
af tveimur vísindaritum á Íslandi
sem hlotið hafa viðurkenningu og
skráningu í hinum alþjóðlega vís-
indagagnagrunni ISI („Instutite
for Scientific Information“). Eins
og um aðrar vísindaniðurstöður
viljum við hvetja til umræðu um
kosti og galla þessarar vinnu og
hvort ályktanir standist vísinda-
lega skoðun. Höfundar umræddr-
ar vísindagreinar þurfa þá að rök-
styðja sínar ályktanir og er það
okkar álit að þeir séu öflugir og
mjög vel hæfir til að taka þátt í
slíkri umræðu. Auk Magnúsar
eru tveir læknar með sérmenntun
á sviði lifrarsjúkdóma höfundar
að greininni.
Fyrirtækið sem markaðssetur
vörur sínar undir vörumerkjum
Herbalife er að selja fæðubótar-
efni sem stuðla eiga að auknu heil-
brigði. Það vekur sérstaka furðu
og vonbrigði að forsvarsmenn þess
sýni ekki meiri ábyrgð gagnvart
almenningi en svo að talsmaður
þess, Jón Óttar Ragnarsson, vilji
þagga niður umræðuna með per-
sónulegri aðför að forsvarsmanni
rannsóknarinnar. Það eru reyndar
mörg dæmi um að fyrirtæki hafa
viljað þagga niður óþægilegar nið-
urstöður í stað þess að taka þeim
opnum örmum. Dæmi eru um að
lyfjafyrirtæki hafa reynt þetta en
það er þó ávallt reynsla ábyrgra
lyfjafyrirtækja að það samræm-
ist best langtímahagsmunum
þeirra að taka slíkum upplýsing-
um opnum huga og kanna frekar
þar sem þær varða ljóslega öryggi
neytendanna.
Þöggunarárátta
Almenningur verður að gjalda
sérstakan varhug við því þegar
talsmenn fyrirtækja eða stjórn-
valda reyna að þagga niður
fræðilega umræðu eða vega
að persónu þeirra sem að slík-
um rannsóknum standa. Slíkt
er nánast aldrei gert með hags-
muni almennings eða hags-
muni sannleikans í huga heldur
mun fremur vegna þröngra við-
skiptalegra hagsmuna. Fjölmiðl-
ar verða einnig að vera vakandi
fyrir slíkum vinnubrögðum og
það sætir mikilli furðu að í þessu
tilfelli skuli slík skrif birtast án
þess að almenningi sé gert ljóst
hverra hagsmunir liggi að baki.
Við hvetjum íslenska fjölmiðla til
að hafa hagsmuni almennings og
sannleikans í huga þegar um mál
sem þetta er rætt. Einnig teljum
við það sjálfsagða kröfu að þegar
ábyrgir fjölmiðlar birta aðsendar
greinar að höfundar þeirra útlisti
fyrir lesendum bein hagsmuna-
tengsl sem málið varða.
Magnús Karl Magnússon
er prófessor við læknadeild
Háskóla Íslands og forstöðu-
maður Rannsóknarstofu í Lyfja-
og eiturefnafræði. Guðmund-
ur Þorgeirsson er prófessor og
forseti læknadeildar Háskóla
Íslands og Sigurður Guðmunds-
son, forseti Heilbrigðisvísinda-
sviðs Háskóla Íslands.
MAGNÚS KARL
MAGNÚSSON
GUÐMUNDUR
ÞORGEIRSSON
SIGURÐUR
GUÐMUNDSSON
EX
P
O
· w
w
w
.exp
o
.is
Aust
urhr
aun
Reyk
janes
braut
Miðhraun
Ka
up
tú
n
Mi
ðh
rau
n
IKEA
MAREL
Rey
kja
nes
bra
ut