Fréttablaðið - 26.04.2010, Blaðsíða 10

10 26. apríl 2010 MÁNUDAGUR
Það er ein af niðurstöðum
rannsóknarnefndar Alþing-
is að alvarlegir veikleikar
hafi verið í íslenskri stjórn-
sýslu og stjórnsiðir hafi
verið óvandaðir í aðdrag-
anda bankahrunsins. Vinnu-
hópur um siðferði og starfs-
hætti fjallar sérstaklega um
þetta atriði og greinir vand-
ann niður af nákvæmni.
Árið 2006 setti Alþingi á fót nefnd
sem átti að vera vettvangur upp-
lýsingaöflunar og skoðanaskipta
varðandi fjármálalífið. Átti þessi
hópur að vera í fararbroddi ef
blikur væru á lofti og koma með
tillögur. Hópurinn var samansett-
ur af fulltrúum frá Fjármálaeft-
irlitinu (FME), Seðlabankanum
(SÍ) auk þriggja ráðuneytisstjóra
frá forsætis-, viðskipta- og fjár-
málaráðuneytinu. Samráðshópur-
inn brást þessu hlutverki sínu og
er lýsandi dæmi um galla innan
stjórnsýslunnar, segir í greiningu
hópsins.
Skortur á frumkvæði og ábyrgð
Fjölmargir þeirra sem komu fyrir
rannsóknarnefndina lýsa því að
stjórnvöld töldu sig skorta vald-
heimildir til að taka hart á bönk-
unum.
Í raun bendir hver á annan. Geir
H. Haarde, fyrrverandi forsætis-
ráðherra, sagði fyrir nefndinni að
samráðshópurinn hafi aldrei kall-
að eftir ákvörðunum frá stjórn-
völdum, enda „ekkert þarna í valdi
stjórnvalda að mínum dómi“, eins
og Geir orðaði það. Hann sagði
að FME hefði skort lagaheimild-
ir til að grípa inn í starfsemi fjár-
málafyrirtækja og það hafi verið
á könnu viðskiptaráðuneytisins
að bæta úr því. Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir, fyrrverandi utanrík-
isráðherra, hafði svarað því til í
sjónvarpsviðtali að hún væri bara
stjórnmálamaður og þeir yrðu að
reiða sig á eftirlitsaðilana. Hún
vildi meina að SÍ hefði frum-
kvæðisskyldu gagnvart stjórn-
völdum um styrkingu bankakerf-
isins. Davíð Oddsson sagði hvergi
minnst á SÍ í lögum um fjármála-
fyrirtæki og benti á FME. For-
stjóri FME sagði hins vegar fyrir
nefndinni að ekkert hefði komið
frá stjórnvöldum um „eftir hvaða
aðferðum ætti að vinna“.
Þessa hringekju skýra nefnd-
armenn að hluta með þeirri stað-
reynd að málefni bankanna voru
sáralítið rædd á ríkisstjórnar-
fundum, eins og oddvitar stjórnar-
flokkanna og Björgvin G. Sigurðs-
son viðskiptaráðherra vitnuðu öll
um fyrir nefndinni.
Sjálfstæði/ofríki
Einn er sá þáttur sem vinnuhóp-
urinn telur að rannsaka verði sér-
staklega, enda sé um alvarlega
misfellu í stjórnsýslunni að ræða.
Embættismenn, sem ekki vildu
koma fram undir nafni, lýsa því
að ráðherrar kæri sig lítið um
faglegt sjálfstæði innan stjórn-
sýslunnar og þeir líti jafnan á
stofnanir sem undir þá heyra sem
framlengingu af ráðuneytinu „og
vilji að embættismenn og starfs-
menn stofnana lúti pólitísku valdi
sínu“.
Eins kemur fram í skrifum
vinnuhóps um siðferði og starfs-
reglur að sumir embættismenn
hafi sérkennilega mikið sjálfstæði
gagnvart stjórnmálamönnum og
framganga þeirra einkennist af
ofríki. Stjórnsýslan, eins og hún
birtist nefndinni, einkennist oft
á tíðum af því að vera pólitískur
vettvangur þar sem keppt er um
áhrif.
Það gangi hins vegar þvert á þá
fagmennsku sem þar ætti að ráða
ríkjum.
Pólitískar ráðningar
Eitt höfuðmein íslenskrar stjórn-
sýslu eru pólitískar ráðningar, að
mati vinnuhópsins. Þar má finna
ástæðuna fyrir ofríki embættis-
manna gagnvart stjórnmálamönn-
um sem fyrr var lýst. Ráðning
Davíðs Oddssonar sem seðla-
bankastjóra er tekin sem dæmi
um alvarlegar afleiðingar pólit-
ískra ráðninga í atburðarásinni
fyrir fall bankanna.
Ljóst er að mikil tortryggni og
vantraust var ríkjandi í stjórnkerf-
inu á þeim tíma sem taka þurfti
afdrifaríkar ákvarðanir. Það varð
þess valdandi að samskipti voru
óeðlileg innan ríkisstjórnarinnar
og milli hennar og lykilstofnana.
Þetta torveldaði lykilmönnum að
vinna sína vinnu með þeim hætti
sem hægt var að ætlast til.
Skortur á fagmennsku
Nefndarmenn segja það ekki síst
skera í augun hversu lítið var
gert til að undirbúa ákvarðanir
með nákvæmum upplýsingum um
stöðu mála. Dæmi um slíkt er hin
afdrifaríka ákvörðun um yfirtöku
Glitnis án útreikninga eða mats á
áhrifum slíkrar ákvörðunar á aðra
banka. Vinnubrögðin innan stjórn-
sýslunnar kristallast í því að lítið
sem engin gögn eru til um mikil-
væg mál, eins og Glitnisyfirtök-
una. Vantraustið á milli manna
birtist í þessu atriði og óttinn við
að viðkvæmar upplýsingar myndu
leka út. Þessi skortur á skráningu
og skjalafærslu dregur úr gagn-
sæi í stjórnkerfinu og hamlar þar
með lýðræðislegum stjórnarhátt-
um. Ein skýring á slælegri gagna-
færslu kann að vera sú að stjórn-
mála- og embættismenn gera ekki
ráð fyrir því að þurfa að gera grein
fyrir ákvörðunum sínum síðar
meir, segir í skýrslunni. Svo virð-
ist einnig að skortur á skriflegum
gögnum tengist líka kunningja-
sambandi manna innan stjórnsýsl-
unnar.
Óttinn við að valda áfalli
Skortur á fagmennsku og óform-
leg vinnubrögð telur nefndin lýsa
óeðlilegri samstöðu á milli eftir-
litsaðila og þeirra sem ber að hafa
eftirlit með. Vegna þessa varð til
meðvirkni sem má skýra með því
að allir voru hræddir um að ef hið
sanna kæmi í ljós gæti það eitt og
sér valdið falli bankanna. Enginn
vildi bera ábyrgð á því og fyrir
vikið myndaðist samtryggingará-
stand um að láta sem allt væri með
felldu.
„Óttinn við að valda áfalli
afhjúpar einkennilega stöðu innan
íslenska stjórnkerfisins í aðdrag-
anda bankahrunsins. Annars vegar
er óttinn til marks um það að menn
viti hve alvarleg staðan er; hins
vegar gerir hann það að verkum
að menn veita ekki réttar upplýs-
ingar og stuðla þar með í raun að
því að ástandið versnar“, segir í
skýrslunni.
Þessi ótti við að valda áfalli segja
nefndarmenn að hafi valdið „pólit-
ískri lömunarveiki“. Stjórnmála-
menn og embættismenn standa
frammi fyrir bankakerfi sem leyft
hafði verið að vaxa langt umfram
getu stjórnvalda til að ráða við
það.
Kjarkleysi og skortur á frum-
kvæði einkenna viðbrögð þeirra
sem mesta ábyrgð báru. Niðurstaða
vinnuhópsins er að skýringa sé að
hluta að leita í slæmri embættis-
færslu og vanþroskuðum stjórns-
iðum. Hins vegar liggi ábyrgðin á
því hvernig haldið var á málum í
stjórnkerfinu þó fyrst og síðast
hjá oddvitum stjórnarflokkanna,
helstu fagráðherrum og ráðuneyt-
isstjórum. svavar@frettabladid.is
Alvarlegir veikleikar í stjórnsýslunni
GEIR OG INGIBJÖRG Í NÓVEMBER 2008 Óttinn við að valda áfalli olli „pólitískri lömunarveiki“ er meðal þess sem kemur fram í
skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis. Kjarkleysi og skortur á frumkvæði hafi einkennt viðbrögð þeirra sem mesta ábyrgð báru.
FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
■ Efla þarf fagmennsku og
stórbæta vinnubrögð innan
stjórnsýslunnar, svo sem með
vandaðri gagnafærslu og skýrari
boðleiðum milli embættis-
manna og stjórnmálamanna.
■ Stjórnmálamenn og embættis-
menn þurfa að setja sér siða-
reglur sem draga fram og skerpa
þá ábyrgð og þær skyldur sem
felast í störfum þeirra
■ Efla þarf þá hugsun meðal
stjórnmálamanna að starf þeirra
er öðru fremur þjónusta við
almannaheill.
■ Takmarka þarf pólitískar ráðn-
ingar innan stjórnsýslunnar við
aðstoðarmenn ráðherra, eins og
kveðið er á um í lögum.
■ Skerpa þarf ákvæði um
ráðherraábyrgð, svo sem með
því að skýra upplýsingaskyldur
ráðherra gagnvart Alþingi og
ríkisstjórn.
Stjórnsýsla -
Lærdómar
FRÉTTASKÝRING: Xxxxxxx