Fréttablaðið - 29.04.2010, Side 24

24 29. apríl 2010 FIMMTUDAGUR
Um þessar mundir fagnar fangahjálpin Vernd 50 ára
afmæli. Á starfstíma sínum hefur
samfélagið allt tekið stakkaskipt-
um sem birtist m.a. í málaflokki
afbrota. Fagmennska hefur auk-
ist og opinber gögn um afbrot og
fangelsismál eru nú aðgengileg. Á
sama tíma hafa áhyggjur af afbrot-
um vaxið og kröfur um hertar refs-
ingar eru háværar. Refsingar hafa
þyngst og álagið á fangelsiskerfið
hefur aldrei verið meira en einmitt
núna. Við þessar aðstæður verður
starf fangahjálparinnar brýnna en
nokkru sinni fyrr.
Auga fyrir auga?
Aðlögun fanga inn í samfélagið að
nýju eftir afplánun er ekki auð-
veld á tímum efnahagsþrenginga
og atvinnuleysis auk viðhorfa sem
oftar en ekki eru andsnúin föng-
um og málefnum þeirra. Hvers
vegna á samfélagið að rétta brota-
mönnum sáttahönd þegar fórn-
arlömbin sitja eftir grátt leikin?
Svarið er hvorki einfalt né einhlítt
en við þurfum sífellt að spyrja
okkur grundvallarspurninga af
þessu tagi. Svarið afhjúpar í raun
hvers konar samfélagi við búum
í. Hver er siðferðisgrundvöllur
samfélagsins – hvaða gildi eigum
við að hafa í heiðri í samskiptum
hvert við annað?
Eigum við að svara brotum í
sömu mynt – svara illu með illu?
Oft það fyrsta sem upp í hug-
ann kemur þegar við heyrum af
ódæðisverkum. Eða eigum við
að bæta fyrir brotið og huga að
betrun einstaklingsins?
Hvort sjónarmiðið vegur þyngra
í reynd má deila um en bæði eru
óneitanlega til staðar. Fangels-
isvist felur í sér valdbeitingu
en um leið skýr skilaboð samfé-
lagsins til brotamannsins um að
horfast í augu við athæfi sitt og
axla ábyrgð á verkum sínum. Á
sama tíma verður að skapa svig-
rúm fyrir fanga til að að vinna sig
aftur inn í samfélagið.
Ef vonin er tekin burt frá brota-
manninum erum við um leið að
plægja jarðveginn fyrir áfram-
haldandi pínu og hrösun, sem
kemur ekki bara niður á brota-
manninum sjálfum, heldur sam-
félaginu öllu. Hvort sem refsingin
innan veggja fangelsis er eitt, tíu
eða jafnvel tuttugu ár snýr brota-
maðurinn aftur út í samfélagið,
hvort sem okkur líkar betur eða
verr. Miklu skiptir að hann sé til-
búinn og fær tækifæri til að taka
þátt í samfélaginu og að samfélag-
ið sé reiðubúið að taka við honum
aftur. Hér hefur fangahjálpin
Vernd leikið mikilvægt hlutverk
við að auðvelda föngum aðlögun-
ina í samfélagið að nýju.
Þolendur afbrota eru margir
Fórnarlömb afbrota eru mörg og
þau finnast ekki aðeins meðal
þolenda afbrota og aðstandenda
þeirra sem oft eiga um sárt að
binda. Fangar eru aldrei einir og
þeir eiga einhverja að, foreldra,
börn eða aðra nákomna sem ekk-
ert hafa gert af sér og standa oft
berskjaldaðir gagnvart brotum
ástvinar. Gerandinn verður svo
stundum fórnarlamb eigin verkn-
aðar, hann getur ekki hlaupið frá
afleiðingum verka sinna, jafnvel
þó hann afpláni fjölda ára í fang-
elsi. Margir þjást vegna brotanna,
sem læsa sig ekki aðeins um þol-
endur brota og aðstandendur
þeirra, heldur ekki síður gerendur
og aðstandendur þeirra.
Hugsjónin bak við Vernd hefur
einmitt falist í þessu; að þó afbrot-
ið geti verið skelfilegt þarf brota-
maðurinn ekki endilega að vera
ófreskja. Gera verður greinarmun
á manneskjunni og afbrotinu sem
oft er alls ekki auðvelt. Að for-
dæma brotið án þess að fordæma
einstaklinginn.
Félagsleg staða fanga
Langflestir fangar eru karlar í
yngri kantinum og það er í sjálfu
sér áhugavert rannsóknarefni.
Hver eru einkennin að öðru leyti?
Í rannsóknum sem ég hef staðið að
ásamt öðrum í fangelsum landsins
á undanförnum árum hefur skýrt
komið fram að félagslegu bak-
landi fanga er í mörgum tilfellum
verulega ábótavant og þar liggja
iðulega rætur afbrotavandans.
Fjöskyldutengsl rofin, búsetu-
skipti tíð og óregla á heimilinu.
Skólaganga í molum, margir þjást
af náms- og hegðunarerfiðleikum,
og stór hluti ekki lokið grunn-
skólanámi – jafnvel í ríkari mæli
en á Norðurlöndunum. Á sama
tíma hefur komið fram mik-
ill áhugi fanga á að mennta sig
og fjöldi þeirra stundar nám í
fangelsi til að bæta sig. Mörgum
hefur tekist vel upp í bæði námi
og starfi eftir afplánun og byrj-
að nýtt líf án afbrota. Ýmislegt er
því hægt að gera til að draga úr
afbrotum.
Fjármálaráðuneytið tilkynnti nýlega um skipan starfshóps
um breytingar á skattakerfinu.
Hæstvirtur fjármálaráðherra er
ábyrgur fyrir skipan hópsins þótt
tilnefningaraðilar eigi líka hlut að
máli. Í tilkynningunni mátti sjá
svart á hvítu að hópurinn var skip-
aður fimm körlum og einni konu.
Margir trúðu vart sínum eigin
augum. Þetta er náttúrulega alvar-
legt brot á lögum nr. 10/2008 auk
þess að vera í hróplegu ósamræmi
við nýleg lög um jöfn kynjahlutföll
í stjórnum og ráðum. Það má vel
vera að þessi gjörð fjármálaráð-
herra verði ómerkt og hann iðrist,
bæti ráð sitt og ákveði að fara að
íslenskum lögum og hefur kannski
þegar gert það.En þrátt fyrir allt
er þetta lögbrot fjármálaráðherr-
ans ekki aðalatriði málsins, né
heldur að þessi skipan skuli ganga
átölulaust fyrir sig í gegnum alla
stjórnsýsluna, allt til ráðherra.
Aðalatriðið, og í raun mergurinn
málsins, er að þessi gjörð lýsir
hugarheimi þeirra sem hlut áttu
að máli. Hugarheimi sem bundinn
er í viðjum vanans og hefðbund-
innar menningar og er í raun alls-
ráðandi. Vís maður sagði: „Góð
meining enga gjörir stoð.“ Orðum
verða að fylgja athafnir.
Hugmyndaheimur
Nú fer í hönd tími uppgjörs og
endurskoðunar. Þar fer lítið fyrir
umræðu eða skoðun á undirstöð-
um hugmyndaheimsins sjálfs. Það
á að lappa upp á, en ekki að tak-
ast á við grundvöll hugmyndanna
sem byggt var á og urðu okkur
að falli. Til að orða það umbúða-
laust. Karlveldið sjálft. Birtist það
okkur ekki grímulaust í hruninu?
Flest virðist hníga í þá átt að það
ætli að standa af sér sviptingarn-
ar og sé tekið til við það á fullu að
hreiðra um sig á nýjan leik. Lofar
bara bót og betrun og ætlar að
bæta siðferðið og haga sér skár.
Herða aðeins leikreglurnar, setja
strangari lög – og fara eftir þeim!
Alt er þetta gott og blessað – en
snertir ekki undirstöðurnar, sjálf-
an hugmyndaheiminn.
Ríkjandi hugmyndir alls stað-
ar í heiminum eru byggðar á karl-
veldi, sem vissulega tekur á sig
ýmsar birtingarmyndir og má
þar nefna mismunandi hugmynd-
ir um skiptingu gæða jarðarinn-
ar. En það hefur staðið meira af
sér en hrun einnar smáþjóðar.
Trúarbrögð, hagfræðikenning-
ar, lýðræðis- og mannréttinda-
hugmyndir hafa ekki haggað því
mikið. Aðeins mýkt ásýnd þess.
En ruglum ekki saman karlveldi,
sem er hugmyndaheimur – menn-
ing, og einstaklingum. Þetta snýst
ekki um „vonda karla“ og „góðar
konur“. Konur aðhyllast líka hug-
myndir karlveldisins, enda aldar
upp í þeirri menningu, líkt og
karlmenn. Nei, þetta snýst um
hugmyndir – ekki einstaklinga.
Að sigra eða tapa
En gleymum því ekki að hugmynd-
ir karlveldisins grundvallast á
fornri og nýrri hernaðarhyggju,
landvinningum og yfirráðum yfir
auðlindum og mannauði. Obbi
karlmanna er alinn upp til að fara
út á völlinn og þar gildir sá ein-
faldi sannleiki að sigra eða tapa,
að drepa eða vera drepinn. Þetta
gegnsýrir hugmyndir karla sem
ráða heiminum – hugarfar hernað-
ar. Hvað kemur þetta nú okkur á
Íslandi við eða skipan eins starfs-
hóps. Er ekki full langt seilst kann
einhver að spyrja. Ekki held ég
það. Íslendingar eru ekki einir í
heiminum og hafa ekki mótað þá
hugmyndafræði sem þeir lúta. En
þeir eru svo sannarlega afsprengi
hennar eins og dæmin sanna. Hér
er ekki verið að gera fjármálaráð-
herra eða stjórnsýsluna að blóra-
bögglum. Hann, stjórnsýslan og
kannski þjóðin öll er afsprengi
hugmyndafræði sem er svo sam-
ofin menningu okkar að við veit-
um henni ekki athygli og lítum
kannski á eins og náttúruafl. Voru
fjármálamennirnir ekki alveg í
stíl hernaðarhyggjunar. Óðu út á
vígvöllinn – auðvitað til að sigra,
eins og allir ætla sér á þeim velli,
en höfðu ekki erindi sem erfiði
og töpuðu. Fáir efuðust um erindi
þeirra og hefðu líklega aldrei agn-
úast út í það, ef þeir hefðu ekki
tapað. Sigurvegarar eru hylltir.
Það er ekki nema þeir tapi sem
óánægjan brýst út.
Smáþjóð í sjálfsskoðun
En óánægjan virðist ekki ætla að
leiða til þess að kafa nógu djúpt,
skoða nógu vel og spyrja grund-
vallarspurninga. Við virðumst
ætla að láta nægja að lappa upp
á, laga þetta og hitt, þar á meðal
stjórnarskrána, en skirrast við að
ráðast að grundvellinum sjálfum.
Hugmyndaheiminum. Fyrir hrun
var um fátt talað meir en peninga
og hvað við ættum mikið af þeim
og sífellt meira. Eftir hrun er um
fátt talað meir en peninga, en nú
hvað við eigum lítið af þeim. Þessi
umræða er svo krydduð kröfum
um bætt siðferði og betri reglur.
Allt gott um það. En karlveldið
blívur og hugmyndaheimurinn er
sá sami.
Heilt samfélag hrundi og er ein
rjúkandi rúst – ekki bara efna-
hagslega heldur menningar- og
hugmyndafræðilega. Það gerist
sem betur fer ekki oft í lífi hverr-
ar þjóðar. Því þá ekki að nota þetta
einstaka tækifæri til að skyggn-
ast raunverulega í líf okkar og
menningu. Draga okkur sjálf upp
á hárinu og snúa innhverfunni út.
Horfast svo í augu við það sem
við finnum og sjáum. Smáþjóð
veltir ekki elsta og áhrifaríkasta
valdakerfi sögunnar, en við getum
horfst í augu við það og tekist á
við það. Til þess þarf umræðu og
miskunnarlausa sjálfskoðun.
Úr viðjum vanans
Uppgjör og endurskoðun
Þórhildur
Þorleifsdóttir
Leikstjóri og formaður
Jafnréttisráðs.
Það á að lappa upp á, en ekki að takast
á við grundvöll hugmyndanna sem
byggt var á og urðu okkur að falli. Til
að orða það umbúðalaust. Karlveldið
sjálft.
Afbrot og refsingar
Málefni fanga
Helgi
Gunnlaugsson
Prófessor í félagsfræði
við Háskóla Íslands
Á sama tíma verður að skapa svig-
rúm fyrir fanga til að að vinna sig
aftur inn í samfélagið.
TR I X I
Vandaður og léttur bakpoki fyrir börnin.
barnabakpoki
Verð: 28.800 kr.Verð: 17.200 kr.Verð: 8.500 kr.
TONGA
Uppdraganlegt handfang og á hjólum. 60 L.
rúllutaska
TACORA
Vatnsheld yfi rbreiðsla fylgir.
bakpoki
Einnig
fáanlegur í
hvítu.
Einnig
fáanleg í
85 L.
Blaðberinn bíður þín
Þú færð Blaðberann þinn í Skaftahlíð 24
alla virka daga frá kl. 9-17.
...góðar fréttir fyrir umhverfiðBlaðberinn...