Fréttablaðið - 01.07.2010, Blaðsíða 27
FIMMTUDAGUR 1. júlí 2010 27
Kreppan mikla 1929-1939 mark-aði djúp spor í líf þeirra, sem
urðu fyrir barðinu á henni. Mörg
þekkjum við fólk, sem ólst upp í
kreppunni. Sögurnar eru sumar
þyngri en tárum taki.
Hagsaga heimsins sýnir, að
aukin misskipting er jafnan einn
af fyrirboðum fjármálakreppu.
Það gerðist í Bandaríkjunum
á þriðja áratug síðustu aldar.
Græðgi og spilling einkenndu
bandarískt þjóðlíf árin fram að
kreppu. Þegar svo ber við, er
þriðja systirin, misskipting, sjald-
an langt undan. Þegar stjórnvöld
gefa græðgi og spillingu lausan
tauminn, sjást ýmsir ekki fyrir,
heldur skara eftir föngum eld að
eigin köku á kostnað annarra, sem
fá ekki rönd við reist.
Þegar Harding var forseti
Warren Harding var forseti
Bandaríkjanna 1921-23. Forseta-
tíðar hans er einkum minnzt fyrir
spillingu, sem leiddi til fangelsis-
dóma yfir ráðherrum í stjórn
hans, embættismönnum og einka-
vinum; tveir styttu sér aldur; einn
flúði land. Bjarta hliðin á sögunni
er sú, að dómskerfi Bandaríkjanna
sló eins og klukka og kom lögum
yfir ýmsa þeirra, sem höfðu gerzt
brotlegir. Misskipting auðs og
tekna hélt áfram að ágerast fram
í kreppu.
Þessi lýsing á undanfara
kreppunnar vestra á að sumu
leyti vel við Ísland árin fram að
hruni. Græðgi og spilling tóku
völdin í boði gerspilltrar stjórn-
málastéttar, fyrst með ókeypis
afhendingu framseljanlegra afla-
kvóta og síðan með einkavæðingu
bankanna eftir áþekkri forskrift.
Árangurinn varð sjávarútvegur á
heljarþröm þrátt fyrir forgjöfina
og hrundir bankar, holar skeljar.
Misskipting færðist mjög í auk-
ana, meðan á þessu stóð, svo sem
opinber gögn frá embætti ríkis-
skattstjóra sýna glöggt og Stefán
Ólafsson prófessor hefur öðrum
fremur haldið til haga, unnið úr og
aukið við.
Spilling sem hagstærð
Hagstofu Íslands bar skylda til
að kortleggja þessa skipulögðu
óheillaþróun til að hafa ekki slökkt
á svo mikilvægu viðvörunarljósi
í aðdraganda hrunsins. Ekki bara
það: rétt skal vera rétt. Hagstofan
brást þessari skyldu og ýtti með
því móti undir óskammfeilinn
málflutning stjórnarerindreka,
sem héldu því fram, að misskipt-
ing hefði ekki aukizt. Þessa óhollu
meðvirkni Hagstofunnar fram að
hruni þarf að skoða í samhengi við
niðursallandi lýsingu Rannsóknar-
nefndar Alþingis (RNA) á ámæl-
isverðri vanrækslu víða annars
staðar í stjórnsýslunni. Rannsókn-
arnefndinni láðist að fjalla um
þátt Hagstofunnar í hruninu, og
leiðréttist það hér með.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
(AGS) brenndi einnig af, blindaður
af áhugaleysi Hagstofunnar. Í síð-
ustu skýrslu sinni um Ísland fyrir
hrun mærði sjóðurinn stjórnvöld
fyrir jafna tekjuskiptingu, að því
er virtist grunlaus um þá stór-
auknu misskiptingu auðs og tekna,
sem hér hafði átt sér stað í allra
augsýn að undirlagi rangsleitinna
stjórnvalda. Ég fann að þessu við
sjóðinn og á ekki von á, að starfs-
menn hans endurtaki villuna. Sjóð-
urinn þarf einnig í ljósi skýrslu
RNA og ábendinga Evrópuráðs-
ins í gegnum GRECO að hugleiða,
hvort honum beri ekki framveg-
is að fjalla opinskátt í Íslands-
skýrslum sínum um spillingu líkt
og hann gerir í Keníu, Rússlandi
og annars staðar. Óskrifuð regla
sjóðsins er að fjalla opinskátt um
spillingu í þeim aðildarlöndum,
þar sem spillingin virðist hamla
framförum, því að þar er spill-
ingin hagstærð. Sjóðurinn gerir
Íslendingum engan greiða með
því að þegja um spillinguna, sem
keyrði bankana í kaf og rústaði
efnahag mikils fjölda fólks og fyr-
irtækja. Hreinskilin orðræða um
spillingu er vænleg aðferð til að
kveða spillinguna niður. Sjóðnum
er þó líkt og Hagstofunni annt um
að styggja stjórnvöld helzt ekki
nema í neyð.
Nýr hagstofustjóri rétti kúrsinn af
Afleiðingar kreppunnar miklu þá
vestan hafs og austan og hrunsins
hér heima eru einnig að ýmsu leyti
keimlíkar, þótt kreppan mikla
hafi verið mun dýpri. Atvinnu-
leysið hér núna er að vísu mikið,
en það er þó mun minna en það
var í Norður-Ameríku og Evr-
ópu á þriðja áratugnum. Auknu
atvinnuleysi fylgir líklega enn
aukinn ójöfnuður, þar eð atvinnu-
leysið kemur jafnan verst niður
á þeim, sem höllum fæti standa.
Varla munu Hagstofan og AGS láta
þann vanda einnig fara fram hjá
sér, enda hefur Hagstofan brugð-
izt vel við umvöndunum mínum og
annarra og tekið sig á. Í skýrslu
sinni „Tekjuskipting og lágtekju-
mörk fyrir 2003 til 2006“ í apríl
2009 kannaðist Hagstofan loksins
við aukinn ójöfnuð, en þar segir:
„Gini-stuðullinn og fimmtunga-
stuðullinn hafa hækkað meira hjá
Íslandi en flestum öðrum Evrópu-
þjóðum. [Hér hefði átt að standa
„öllum“ öðrum Evrópuþjóðum,
innskot mitt, ÞG.] ... Ísland fær-
ist úr 3.-4. sæti árið 2004 í 7.-8.
sæti árið 2005 og er komið í 13.-14.
sæti árið 2006.“ Þjóðminjasafn-
ið safnar nú skipulega heimildum
um íslenzka spillingu fyrr og nú.
Framtakið er til fyrirmyndar.
Hagstofan þyrfti að leggja safninu
lið. Þetta mjakast.
Þrjár systur
Eftir hrun bankakerfisins hlýt-ur manni að koma í hug ástand
stjórnmála í landinu. Hefur stjórn
landsins, ríkisvaldið, brugðist
hlutverki sínu?
Víst liggur nærri að álykta sem
svo. En er auk þess hugsanlegt að
stjórnmálaöflin í landinu og önnur
samtök sem áhrif hafa á þjóðmálin,
séu almennt slöpp að greina stefn-
ur og strauma í landsmálum, hvað
er að gerast? Ef svo er þá er það
mjög alvarlegt, því að höfuðverk-
efni stjórnmálamanna og stjórn-
málasamtaka er greining, yfirlits-
könnun og skilningur á því sem er
að gerast á líðandi stund. Grufl um
fortíðina og langtímaspekúlasjónir
um framtíðina er gott í hófi! Það vill
svo til að hver kynslóð lifir á líðandi
stundu og ætti ekki að fara mikið
fram úr sjálfri sér um tímaskynið
í glímunni við tímann. Stjórnmála-
menn eru vökumenn síns tíma,
þeim ber að standa vörð og vaka á
vökunni.
Hugsjónadauf stjórnmál
Ekki ætla ég að vera svo ósanngjarn
að bera það á hvern og einn ein-
asta stjórnmálamann í landinu eða
stjórnmálasamtök, að allir hafi sofið
á vaktinni. En ég fer ekki ofan af því
að íslensk stjórnmál hafa verið hug-
sjónadauf og hugsanaslöpp um langt
skeið. Sá slappleiki felst ekki síst í
því að heildarhagsmunir þjóðfélags-
ins eru eins og hafðir útundan. Um
þá er allt á reiki. Þeir eru hvorki
ræddir né skilgreindir. Þeir eru
ekki viðurkenndir sem grundvöllur
stjórntæks, sjálfstæðs ríkis, enda
sótt að sjálfstæðishugsjón, fullveldi
og þjóðríki, sem afdankaðri forn-
eskju, þótt hún sé í raun nútíminn
sjálfur. Það sem hélt íslensku sam-
félagi saman á nýliðinni öld var sú
heildarhyggja, sem fólst í hugsjón
sjálfstæðis og fullveldis, þ.e. þjóðrík-
is. Íslendingar vildu hafa sitt þjóð-
ríki. Þetta var nánast það eina sem
allir stjórnmálaflokkar voru sam-
mála um. Sumir kalla þetta „þjóð-
ernisstefnu“ sem á að fela það í sér
að þjóðin trúi því að eigið þjóðerni
sé ágætara en annað þjóðerni. Slík
hugmynd hljómar beinlínis hlægi-
lega. Þegar það er borið á baráttu-
menn fyrir sjálfstæði Íslands á 19.
og 20. öld að þeir hafi verið haldnir
þjóðrembingi og slíkt hugarfar hafi
verið hvati sjálfstæðisbaráttunnar,
þá á það sér enga stoð.
Oflæti samtímans
Hið sanna er að íslenskur þjóðernis-
rembingur er sprottinn upp á síðari
árum. Þá fór að bera á því að mál-
glaðir greinahöfundar og ræðu-
menn tóku að belgja sig út af þjóð-
rembingi, einna fyrst með því að
gylla úr hófi menningarafrek sem
eiga að hafa verið framin á Íslandi
í nútímanum með þeirri ályktun að
Íslendingar gætu keppt við grónar
menningarþjóðir á heimsmarkaði
lista og bókmennta. Hluti af þess-
ari hóflausu menningardramb-
semi var þjóðrembuknúið tal um
afrek Íslendinga á sviði íþrótta,
taflmennsku og bridsspils. Síðar
kom fram þjóðremban um vík-
ingseðli fésýslumanna og stjórn-
visku sem átti að sýna sig í ýmsu,
m.a. stjórn fiskveiða og auðlinda-
nýtingu hvers konar og framsæk-
inni stefnu Háskóla Íslands. Hvorki
menningar- og menntabelgingur-
inn né stjórnviskuoflætið (sem var
reyndar skoplegast af öllu) hvað þá
útrásarrembingur á verslunar- og
viðskiptasviði á sér neina hliðstæðu
í sjálfstæðisbaráttu 19. og 20. aldar.
Ef Íslendingar hafa tileinkað sér
þjóðrembu er hún fyrst og fremst
afurð síðari ára.
Þessi nýtilkomna þjóðremba er
á sinn hátt þverstæða miðað við
hugmyndir sem uppi hafa verið
um fyrirbærið. Efni og innihald
þjóðrembu dagsins í dag mark-
ast af hugmyndinni um að Íslend-
ingar eigi að leggja niður þjóðrík-
ið, gerast aðilar að sambandsríki,
Bandaríkjum Evrópu. Talsmenn
þessarar kúvendingar stjórnlaga
og stjórnarfars segja að þá komi
í ljós sá sköpunarmáttur, sóknar-
kraftur og keppnisfærni sem býr í
„hinni menntuðu gáfumannaþjóð“
sem þessir menn halda að Íslend-
ingar séu, jafnvel umfram aðrar
þjóðir!
Sjálfstæðisbaráttan
Ég endurtek að sjálfstæðisbarátta
19. og 20. aldar var ekki knúin
fram af þjóðrembingi gagnvart
Dönum. Sannleikurinn er sá að
Íslendingar kunnu vel að meta
Dani og voru býsna konunghollir
fram að síðari heimsstyrjöld! Sjálf-
stæðisbaráttan snerist um stofnun
íslensks þjóðríkis. Lengst af fólst
ekki sú krafa í því máli að segja
sig úr lögum við konung. Ísland gat
verið sjálfstætt og fullvalda ríki í
konungssambandi við Dani. Svo
varð 1. desember 1918. Með sam-
bandssáttmálanum var náð sjálf-
stæðiskröfum Jóns Sigurðssonar.
Hugmyndin um lýðveldisstofnun
mótaðist ekki að fullu fyrr en eftir
hernám Þjóðverja á Danmörku og
vangeta konungs í Kaupmanna-
höfn að rækja skyldur sínar sem
konungur Íslands sýndi sig vegna
stríðsástands og fjarlægðar.
Grundvallarhugmyndin um
þjóðríki var og er krafa um eðli-
lega og sanngjarna pólitík, hag-
kvæmt stjórnskipulag og réttlátt
að kröfum lýðræðis. Grundvöllur
lýðræðis er að stjórnvaldið sé sem
næst fólkinu, sem valdinu lýtur og
valdið velur, svo ég bergmáli orð
Abrahams Lincolns í Gettysborgar-
ávarpinu. – Framhald síðar.
Hrun bankakerfisins
Í síðustu skýrslu sinni um Ísland fyrir
hrun mærði sjóðurinn stjórnvöld fyrir
jafna tekjuskiptingu, að því er virtist
grunlaus um þá stórauknu misskipt-
ingu auðs og tekna, sem hér hafði átt
sér stað í allra augsýn að undirlagi
rangsleitinna stjórnvalda.
AF NETINU
Símsvari sem segir Nei
Hér hefur verið vinstri stjórn í hálft annað ár án nokkurs bata á umgengni
við hælisleitendur. Í ríkiskerfinu ríkir sama mannhatrið og í tíð Björns Bjarna-
sonar. Leggja mætti niður Útlendingastofnun og setja í staðinn upp sím-
svara, sem segir Nei. Fólk í fullri vinnu er hrakið burt fyrir að hafa ekki nægar
tekjur. Núverandi dómsmálaráðherra var að vísu ráðuneytisstjóri Björns
Bjarnasonar. En hví í ósköpunum er hún nothæf sem ráðherra í vinstri
stjórn, sem ætti að hafa mannkærleika í fyrirrúmi? Hvers vegna ríkir þögn
meðal fylgismanna stjórnarflokkanna um hneyksli, sem hrópar til himins?
jonas.is
Jónas Kristjánsson
Hrunið
Ingvar
Gíslason
fyrrverandi
alþingismaður og
ráðherra
Þorvaldur Gylfason
prófessor
Í DAG
Vorum að fá nýjar vörur á lager á einstaklega góðu verði fyrir ferðalanga. Komdu í heimsókn!
Stofnað 1975
Réttu græjurnar í ferðalagið!
Farangursbox
Verð frá kr. 57.900,-
Hjólagrind á bíla
Verð kr. 14.990,-
Bensínbrúsar
Verð frá kr. 795,-
Spennubreytar í bílinn, 12-230V
Tilvalið til að hlaða tölvuna
Verð frá kr. 11.900,-
Gott úrval af verkfærum
25% afsláttur
T-MAX Drullutjakkur
Verð aðeins kr. 9.900,-
Hundagrindur í bíla
Verð frá kr. 7.840,-
Framlenging á hliðarspegla
Verð kr. 2.490,- stk.
Strekkibönd í miklu úrvali
Verð frá kr. 2.990,-
Loftdælur fyrir dekk, gott úrval
Verð frá kr. 8.950,-
Öflug dráttarspil - nokkrar stærðir
Verð frá kr. 49.900,-
Loftdæla fyrir
vindsængur
Verð kr. 1.499,-