Fréttablaðið - 12.07.2010, Blaðsíða 15

MÁNUDAGUR 12. júlí 2010 15
SEND IÐ OKK UR LÍNU
Fréttablaðið og Vísir hvetja lesendur til að senda línu og leggja orð í belg um
málefni líðandi stundar. Greinar og bréf skulu vera stutt og gagnorð. Tekið er á
móti efni á netfanginu greinar@frettabladid.is eða á vefsíðu Vísis, þar sem finna
má nánari leiðbeiningar. Ritstjórn ákveður hvort efni birtist í Fréttablaðinu eða
Vísi eða í báðum miðlunum að hluta eða í heild. Áskilinn er réttur til leiðréttinga
og til að stytta efni.
Þorgrímur Gestsson, blaðamað-ur og rithöfundur, skrifar grein
í Fréttablaðið 10. júlí sl. þar sem
hann bregst við pistli mínum um
málfar og umburðarlyndi í Víðsjá
6. júlí og styttri útgáfu af honum í
Fréttablaðinu daginn eftir. Kjarn-
inn í grein Þorgríms er sá að ég
eigi frekar að einbeita mér að
því að lesa prófarkir og leiðbeina
starfsmönnum Ríkisútvarpsins um
gott málfar en að ráðast á málvönd-
unarmenn og þá sem láta sig móð-
urmál okkar varða.
Grein mín var ekki árás á mál-
vöndunarmenn heldur gagnrýni
á dómhörku og alltof ríka tilheig-
ingu til umvöndunar í umræðu og
ábendingum um málfar. Það væri
reyndar í meira lagi sérkennilegt
ef ég hefði ætlað mér að koma
„afturhaldsorði“ á þá sem unna
málinu og leggja stund á málvönd-
un því að ég tilheyri sjálfur þeim
hópi. Ekki kannast ég heldur við að
ég né aðrir íslenskufræðingar af
yngri kynslóðinni amist við „hvers
konar athugasemdum við málfar“.
Í starfi mínu legg ég einmitt mikla
áherslu á vandað mál og viðeigandi
málsnið og Þorgrímur þarf ekki að
óttast að ég leggi blessun mína yfir
hvað sem er. Samkvæmt málstefnu
Ríkisútvarpsins eiga starfsmenn
að leggjast á eitt til að málfar sé
til fyrirmyndar. Ég veit vel að það
tekst ekki alltaf en það er sannar-
lega markmiðið.
Þorgrímur tekur undir það meg-
insjónarmið íslenskrar málstefnu
að það beri að varðveita íslenskt
málkerfi í megindráttum og efla
málnotkun á sem flestum sviðum
en spyr hvar ég vilji draga mörk-
in milli þess og „bókstafstrúar-
innar“ sem ég talaði um. Því er
til að svara að það er vel hægt að
þjóna markmiðum málstefnunnar
án þess að festast í einstrengings-
legum viðmiðum um rétt og rangt.
Með bókstafstrú í málfarsefnum á
ég t.d. við þá hugmynd að það sem
ekki finnist í orðabókum eða hand-
bókum hljóti að vera vitlaust. Sam-
kvæmt því væri rétt að segja Hann
rústaði íbúðina af því að orðabókin
gefur slík dæmi en Hann rústaði
íbúðinni væri talið rangt mál þó að
það sé afar útbreitt og samræmist
betur máltilfinningu margra. Til-
brigði eins og þessi eru raunar
engin ógn við íslenskt málkerfi.
Nýjungin felst einfaldlega í því
að andlagið er haft í þágufalli en
ekki þolfalli og hvorki þolfallinu
né beygingarkerfinu er nokkur
hætta búin því að flest andlög eru
eftir sem áður í þolfalli: Kennarinn
braut stólinn, Konan kyssti mann-
inn o.s.frv.
Að lokum vil ég stinga upp á eft-
irfarandi „uppskrift“ að málfars-
leiðbeiningum:
1) Að skilgreina nýjungina og
lýsa því hvernig hún víkur frá
hefðbundinni málnotkun.
2) Að skýra hvers vegna breyt-
ingin kemur upp og hvernig notk-
uninni er háttað.
3) Að upplýsa um að nýja notkun-
in þyki ekki gott mál og þess vegna
sé ástæða til að forðast hana við
formlegar aðstæður.
Ef vel tekst til verður viðtakand-
inn einhvers vísari, áttar sig á um
hvað málið snýst og getur mynd-
að sér sjálfstæða skoðun. Það er
líka auðveldara að muna það sem
maður skilur. Málfarsábendingar
snúast of oft upp í einfölduð boð og
bönn þar sem viðtakandanum eru
ekki gefnar nægilegar forsendur til
að fara eftir þeim. Það er kannski
einmitt þess vegna sem þær missa
oft marks.
Meira um málfar og umburðarlyndi
Íslenskt mál
Ásgrímur
Angantýsson
Málfarsráðunautur
Ríkisútvarpsins
Samkvæmt málstefnu Ríkisútvarpsins
eiga starfsmenn að leggjast á eitt til
að málfar sé til fyrirmyndar. Ég veit
vel að það tekst ekki alltaf en það er
sannarlega markmiðið.
Ljósberi heitir blóm sem vex á melum og holtum, í klett-
um og víðar, algengt blóm um
allt land sem blómgast í júlí og
er rauðleitt að lit. Það gengur
líka undir heitunum ilmjurt og
ununarjurt sökum þess hve vel
það angar. En ekki veit ég hvers
vegna það er líka kallað píkna-
jurt, þúsunddyggðajurt og fjalla-
sól. Svo stórfenglegar nafngift-
ir fær eitt rauðleitt plöntukríli
ekki nema af ærnum ástæðum og
þar hlýtur að búa að baki alda-
gömul reynsla í sambýli þjóðar
og lands; kunnáttan í meðferð
og virkni íslenskra grasa hefur
skilað sér frá ömmum og mæðr-
um til afkomenda fram á þennan
dag. Það er íslensk menning.
Ljósberi, lambagras, skarifíf-
ill, holtasóley, dýragras, vall-
arsveifgras, geldingahnappur,
prestapungur, melanóra, tófu-
gras, blástjarna, já og auðvitað
gleymmérei … Ásamt systrum
sínum óteljandi mynda slíkar
plöntur fíngert net um landið
allt, mela og móa, holt og hæðir,
fjöll og firnindi. Þær eru rauð-
ar og bláar og gular og græn-
ar – og hver þeirra er með sínu
móti. Sumar eru góðar við maga-
kvillum, aðrar styrkja hjartað,
enn aðrar eru hollar móðurlífi,
sumar eru bragðgóðar, aðrar
ilma vel … Allar bera þær lífsafl-
inu vitni. Allar hafa þær sprottið
úr íslenskri jörð og lagað sig að
aðstæðum. Þær eru smáar, fín-
gerðar og óumræðilega harðger-
ar. Þær hafa lifað af uppblástur
og ofbeit, ofsaveður, eldgos og
íslenskan landbúnað. Allt. En lúp-
ínan mun eyða þeim.
Ómerkilegar plöntur …
Hún er vissulega blá og setur
sterkan svip á landið þar sem
hún vex og marga gleður að sjá
í fjarska bláar breiður henn-
ar þenja sig yfir hæðir og ása.
Seyði hennar er sagt bráðgott við
ýmsum kvillum og margir eiga
bágt með að skilja hvers vegna
nú eru uppi áform um að hefta
útbreiðslu hennar á völdum stöð-
um á landinu.
Komin er nokkur reynsla á það
hvernig lúpínan hegðar sér hér á
landi og í stuttu máli er kraft-
ur hennar slíkur að hún leggur
undir sig heilu gróðursvæðin ef
ekkert er að gert, kæfir smágerð-
ari gróður.
Jón Loftsson skógræktarstjóri
er ákafasti talsmaður líffræði-
legrar fábreytni hér á landi og
þess að landið sé lúpínu vaxið
milli fjalls og fjöru. Á honum
var að skilja í viðtali í Frétta-
blaðinu nýlega að hann léti sér
í léttu rúmi liggja þó að lúpínan
útrýmdi á stórum svæðum til að
mynda berjalynginu sem gefur
okkur berin sem glatt hafa góm
íslenskra barna í mörg hundruð
ár. Að mati skógræktarstjórans
er lyngið síðasta stig gróðurs á
undan algjörri gróðureyðingu;
þar með er hið harðgera eðli
hinnar íslensku flóru notað gegn
henni, orðinn vitnisburður um að
hún sé „frumstæð“. Svona hugsa
lúpínistarnir: en ætli renni ekki
tvær grímur á okkur hin við þá
tilhugsun að eiga þess ekki kost
að tína berin fyrir lúpínubreiðun-
um – að eiga ekki framar í vænd-
um að liggja í íslenskri brekku
fyrir lúpínubreiðunum – að fá
ekki framar að teyga að okkur
ilminn af blóðbergi og fjalldrapa
fyrir lúpínubreiðunum – enda séu
þetta allt „frumstæðar“ plöntur
og lítt til þess fallnar að búa í
haginn fyrir risafurur. Um skóg-
ræktarstjórann má hafa sömu orð
og séra Hallgrímur notaði um
þann slynga sláttumann í sálm-
inum um blómið: „Reyr, stör, sem
rósir vænar / reiknar hann jafn
fánýtt.“
Menn og plöntur
Heldur ljótt og leiðinlegt orð-
bragð hefur komist á kreik í
þessari umræðu að undanförnu.
Menn kalla viðleitni til verndar
íslenskrar flóru „rasisma“, útmála
lúpínu eins og ofsóttan innflytj-
anda sem ekki fær sinn þegnrétt
í íslensku samfélagi. En lúpínur
eru ekki fólk, og það er lítilsvirð-
ing við rasisma-hugtakið að nota
það af slíkri léttúð. Og lúpínan er
ekki í hlutverki þess ofsótta hér,
öðru nær, það er hún sem veður
nú yfir það sem fyrir er og útrým-
ir því. Ef við þurfum endilega að
sækja líkingar í mannfélagið til
að reyna að átta okkur á því sem
hér er um að ræða þá má ef til vill
líkja lúpínuræktinni við það þegar
Baugskeðjubúðirnar útrýma litl-
um og indælum hverfaverslun-
um svo að allt verður hagkvæmt,
fljótvirkt, staðlað og eins. Eða
þegar McDonalds-staðir útrýma
fjölbreyttum fjölskylduveitinga-
stöðum. Eða hvar þar sem fjöl-
breytni víkur fyrir fábreytni.
Menn hafa leikið Ísland grátt
með taumlausu skógarhöggi
fyrst og síðan með því að beita
einhverri mest óseðjandi skepnu
jarðarinnar, sauðkindinni, hömlu-
laust á viðkvæmt land. Reynslan
hefur sýnt að um leið og land er
friðað fyrir ágangi sauðfjár og
traðki hrossa tekur það við sér og
fínleg gróðurþekjan myndast. Við
eigum ekki að bjóða landinu okkar
upp á enn eina manngerða instant-
reddinguna. Það er ekki rasismi
að trúa á landið og bera virðingu
fyrir einkennum þess.
„Reyr, stör sem rósir
vænar …“
Guðmundur Andri
Thorsson
rithöfundur
Í DAG
Ef við þurfum endilega að sækja
líkingar í mannfélagið til að reyna
að átta okkur á því sem hér er um
að ræða þá má ef til vill líkja lúpínu-
ræktinni við það þegar Baugskeðju-
búðirnar útrýma litlum og indælum hverfaverslun-
um svo að allt verður hagkvæmt, fljótvirkt, staðlað
og eins.