Fréttablaðið - 21.10.2010, Qupperneq 22

22 21. október 2010 FIMMTUDAGUR
Háskólar og æðri menntun gegna æ mikilvægara hlut-
verki í nútímasamfélagi. Í stuttu
máli felst meginhlutverk háskóla
í að efla vísindi og fræði með
rannsóknum og kennslu; leggja
grunn að sérhæfðri fagmennsku;
vera grundvöllur framþróunar og
nýsköpunar en jafnframt gagn-
rýnið afl í samfélaginu sem bygg-
ir á akademísku frelsi. Óhætt er
að fullyrða að háskólar landsins
hafi mjög margþættu hlutverki
að gegna.
Ég hef orðið vör við það að
þegar ég ræði um samfélagslega
ábyrgð háskóla spyr fólk iðulega
hvort mér sé þá ekki umhug-
að um kennslu eða rannsóknir.
Þvert á móti: Öll þessi hlutverk
styðja hvert við annað, ekki síst
ef stjórnendur og fagfólk í háskól-
um er meðvitað um þau. Í grein
sinni frá 2007 lýsir Páll Skúlason
því að erfiðleikarnir sem háskólar
eiga við að etja um þessar mundir
stafi líklega af því að samfélags-
eðli þeirra hafi verið vanrækt.
Þetta samfélagseðli hafi verið
látið víkja fyrir fyrirtækissjón-
armiðinu þegar háskólinn tekur
upp á því að laga sig að rökvísi
fyrirtækisins, hvort sem þá er átt
við framleiðslu eða sölu, og látið í
veðri vaka að skyldur hans felist
í að skila hagnaði.
Lærdómur skýrslu
rannsóknarnefndar
Ef við skoðum skýrslu rannsókn-
arnefndar Alþingis um það sem
fór úrskeiðis í aðdraganda hruns-
ins er þar mikinn lærdóm að
draga en líka margar spurning-
ar sem þarf að svara. Stjórnend-
ur bankanna voru ekki ómenntað-
ir í þeim skilningi að þeir hefðu
ekki prófgráður. Hins vegar má
spyrja um menntun þeirra sem
viljandi brjóta reglur því að eitt
af því sem kom fram í skýrslunni
var að það regluverk sem þó var
til staðar var ekki virt. Það vekur
spurningar um mannlegt eðli – af
hverju breyta menn rangt?
Menntun felst ekki aðeins í
að fá þjálfun í tilteknu starfi
eða verklagi. Hún felst í að efla
þroska sinn og skilja hvað felst
í því að vera maður. Hún felst í
því að temja sér gagnrýna hugs-
un þannig að hver og einn geti
tekið sjálfstæða og gagnrýna
afstöðu í flóknum málum Lengi
vel hefur þetta verið undirstaða
alls háskólanáms í Bandaríkjum
Norður-Ameríku að háskólanem-
ar taka grunn í heimspeki, listum
og öðrum húmanískum fögum
sem á að þjóna þessum tilgangi.
En með kröfum um aukna sérhæf-
ingu á öllum sviðum er hættan
sú að þessum húmanísku fögum
hnigni og raunar sjáum við þess
þegar merki. Sá lærdómur sem
við gætum hins vegar dregið af
rannsóknaskýrslunni er að þetta
þarf einmitt að byggja upp því
að menn sem þekkja sjálfa sig og
gefa sér tíma til að hugsa, gagn-
rýna og skoða málin eru líkleg-
ir til að taka viturlegar ákvarð-
anir í þágu samfélagsins. Hefði
gagnrýnin hugsun verið höfð
að leiðarljósi hefðu Íslendingar
verið betur heima í hinu alþjóð-
lega fjármálakerfi og þeim öflum
sem þar stjórna. Íslenskir borg-
arar hefðu þar af leiðandi verið
gagnrýnni á aðferðir og vinnu-
lag bankanna. Gagnrýni hefði þá
ekki verið flokkuð sem úrtölur,
neikvæðni og leiðindi heldur eðli-
legur hluti af lýðræðissamfélagi.
Og háskólar eiga og verða að vera
leiðandi í því að efla þessa gagn-
rýnu hugsun, það er ein af mörg-
um skyldum þeirra þannig að þeir
nemendur sem lokið hafa námi í
háskólum landsins séu færir um
að taka sjálfstæða afstöðu – hvort
sem þeir verða viðskiptafræðing-
ar, kennarar eða læknar.
Gæði háskólastarfsins
Íslendingar fjármagna háskóla-
starf sitt fyrst og fremst með
skattfé. Miklu skiptir að þeir
fjármunir nýtist sem best og eitt
af því sem við höfum hvatt stjórn-
endur og fagfólk í háskólum að
gera er að innleiða aukið svig-
rúm fyrir breytileika í rannsókn-
arskyldu kennara og nú er hægt
að skilgreina rannsóknarhlutfall
frá 30% upp í 70% allt eftir því
hvað hentar hverjum og einum.
Ef þessi hugmyndafræði er þróuð
skynsamlega er líklegra að hver
og einn fái að njóta sinna sterku
hliða og afköst og fagmennska
aukist.
Í niðurstöðum rýnihópa sem
störfuðu fyrir ráðuneytið komu
fram eindregnar ábendingar
um stofnun gæðaráðs sem bæri
ábyrgð á eftirliti með gæðum
kennslu og rannsókna við íslenska
háskóla. Starfsmenn vísinda- og
háskólaskrifstofu hafa undan-
farna mánuði unnið að útfærslu
hugmyndarinnar í samstarfi við
Rannís, háskólana og erlenda sér-
fræðinga.
Markmið með stofnun gæðaráðs
er fyrst og fremst að tryggja betur
gæði háskólastarfsemi á Íslandi;
tryggja samkeppnishæfni háskóla
á alþjóðavettvangi; efla traust
hagsmunaaðila á ferli gæðaeftir-
lits hér á landi; að skapa sátt um
gæðaeftirlit innan háskólasamfé-
lagsins; að tryggja að skipulagn-
ing og framkvæmd ytra mats sé í
höndum óháðra aðila og ekki síst
að færa gæðaeftirlit á Íslandi til
samræmis við alþjóðlegar skuld-
bindingar sem Ísland hefur tekið á
sig með þátttöku í Bologna-ferlinu
sem miðar að öflugra alþjóðlegra
samstarfi á sviði háskólamála.
Háskólar í mótun III
Menntamál
Katrín
Jakobsdóttir
mennta- og
menningarmálaráðherra
Samfélag okkar er í mikilli mótun. Ný samfélagsgerð er ekki í aug-
sýn. Löngu fyrir hrun mátti greina
anga verðandi stakkaskipta. Flest
bendir til að við lifum hrunadans
samfélags jöfnuðar og samheldni,
sem eldri kynslóð Íslendinga þekkti.
Hugarfar það sem leiddi til hruns-
ins náði tökum á þjóðinni án mik-
illar viðspyrnu. Einkenni þess hug-
arfars er ekki eingöngu græðgi og
þjóðremba, heldur er siðferðisleg
hnignun áberandi meðal þjóðfé-
lagshópa. Þessi hnignun hefur birst
okkur í ýmsum myndum. Óþokka-
skap í slagsmálum, hömluleysi í
kynferðismálum og ofbeldi á götum
og í heimahúsum, glæpsamlegar
viðskiptafléttur bankamanna, flár-
áðir viðskiptajöfrar að koma ránsfé
í skjól; og svo allir litlu svikahrapp-
arnir sem vinna svart eða svíkja
undan skatti.
Allt eru þetta birtingarmynd-
ir siðleysis. Skyldi þessi hegðun
vera afrakstur uppeldis eða afleið-
ing lélegrar tónlistar eða glæpa-
myndaáhorfs? Íslenskt samfélag
hefur tekið á sig tvær ásjónur: aðra
félagslega, hina andfélagslega.
Hópar hafa sagt skilið við borg-
aralegt samfélag. Þetta kann líka
að vera afleiðing þess að bilið milli
ríkra og fátækra breikkar og menn-
ingarlæsi fer hrakandi. Hávaðasöm
mótmæli og illindi á götum úti eru
daglegt brauð. Kannski þarna sé á
ferð ótti við að verða undir í þeim
félagslegu átökum sem munu fylgja
í eftirleik hrunsins?
Frjálshyggja eða lýðræði
Þjóðfélagsbreytingar eiga oft-
ast rætur sínar að rekja til ríkj-
andi efnahagskerfis. Við búum við
markaðskerfi. Það byggir á eigin-
girni og þarfnast einstaklingsfrels-
is. Hugmynd frelsisins og hugmynd
lýðræðisins stangast á. Frelsið er
megininntak frjálshyggjunnar,
meðan hugmynd lýðræðisins bygg-
ir á jöfnuði. Því frjálsara sem eitt
samfélag er, þeim mun meiri hætta
er búin almennu sammæli í þjóðfé-
laginu, en á því hvílir lýðræðislegt
og siðað samfélag. Stundum er talað
um límið í samfélaginu, sem gerir
okkur kleift að sammælast um mik-
ilvæg mál. Við sem fædd erum um
miðja sl. öld vorum alin upp við
sterkar félagslegar hreyfingar, s.s.
stríðandi verkalýðshreyfingu og
samvinnuhreyfingu. Hvert okkar
var hluti af heild. Samfélagsleg
áhrif trúarinnar voru einnig mikil.
Þrátt fyrir margvísleg félagsleg
átök skapaði þetta mikla samhyggju
í íslenskt þjóðfélag, án þess að úr
yrði frelsissvipting. Félagshreyf-
ingar voru andsvar fólks við fátækt
og misskiptingu.
Þetta var líka mótleikur við ein-
staklingshyggju. Nú er lítið eftir af
þeim félagsmálahreyfingum sem
settu svip sinn á öldina. Samvinnu-
hreyfingin er liðin undir lok og veit-
ir ekkert andóf á markaði. Verka-
lýðshreyfingin endurómar boðskap
markaðarins. Þar er engin barátta,
ekkert andóf, bara verðkannanir og
hagreikningar. Um samfélagslegan
sáttmála Þjóðkirkjunnar ræði ég
ekki, læt mér nægja að vitna í síð-
ustu útvarpsmessu, þar sem beðið
var um álver í Jesú nafni!
Samfélagslegt markaðskerfi
Þegar Þjóðverjar endurreistu hag-
kerfi sitt eftir seinna stríðið þekktu
þeir mótsetningu frelsis og lýðræð-
is. Þeir reyndu að sætta frelsið og
lýðræðið með gildum velsæmis
og umhyggju. Úr þessu varð það
sem þeir nefndu samfélaglegt
markaðskerfi eða „Soziale Markt-
wirt schaft“. Merkilegasta hugmynd
að baki því var að markaðsbúskap-
ur hvíldi á forsendum, sem hann
sjálfur væri ófær um að skapa. Sá
sem starfar í anda hámörkunar
hagnaðar og rekstrarlegrar hag-
ræðingar er hagsýnn og klókur, en
sú hegðun leiðir ekki af sér betra
siðferði.
Þvert á móti nýtir hann sér sið-
ferði sem er til staðar í samfélaginu.
Hann nýtir sér leikreglur heiðar-
leika og trúnaðar og þess siðgæð-
is sem samfélagslegar dyggðir hafa
skapað. Þessar forsendur eru ekki
skapaðar af markaðnum, heldur eru
þær til staðar svo markaðurinn geti
þrifist. Markaðurinn er siðaspillir.
Hann étur upp siðferðisforða þjóð-
félagsins. Markaðurinn þarf á gráð-
ugum, sjálfselskum einstaklingum
að halda, ásamt agalausum og óseðj-
andi neytendum. Heilbrigt samfé-
lag þarfnast hins vegar lítillátra
samborgara sem eru hjálpfúsir og
ánægðir með sitt. „Samfélagsleg-
ur markaðsbúskapur“ takmark-
aði völd fyrirtækjanna með öflugu
samkeppniseftirliti og stjórnarsetu
fulltrúa starfsmanna, svo og fullri
skattlagningu útgreidds arðs. Stöð-
ugleiki og samábyrgð í þýsku efna-
hagslífi eru arfleifð þessa og undir-
rót að velgengni Þjóðverja.
Tilraunaríki frjálshyggjunnar
Við Íslendingar tókum andstæð-
an pól í hæðina. Ísland var gert að
tilraunastofu fyrir hreinræktað-
an kapítalisma. Öllum höftum eða
hindrunum á markaði var rutt úr
vegi og dregið var úr eftirliti með
starfsemi markaðarins. Bankar sáu
um upplýsingar um stöðu þjóðarbús-
ins. Þessi makalausa tilraun leiddi
til dýpsta hruns sem eitt samfélag
hefur orðið fyrir um langt skeið.
Arfleifð þessarar róttæku frjáls-
hyggju er samanburðarhæf við
gjaldþrot hagkerfis kommúnista.
Afleiðingar hrunsins eiga eftir að
vara í áratugi. Þeir sem innleiddu
þetta kerfi bera mikla ábyrgð. Og
hnattvæðing hagkerfisins heldur
áfram.
Veraldarvefurinn hefur gert
alþjóðleg viðskipti afstrakt og
ópersónuleg. Ábyrgðin er ógagn-
sæ. Fjármálaviðskiptin eru tíma-
laus. Hagkerfi heimsins vex og
gerir út á áframhaldandi hagvöxt.
Við eyðum sífellt meira af samfé-
lagslegum auði. Við notum meira af
auðlindum, spillum umhverfinu og
gerum manneskjuna siðblindari –
og þrátt fyrir þetta erum við ekkert
ánægðari. Hvað nú? Óbreytt leiðar-
ljós eða reynt að læra af reynsl-
unni? Kannski þjóðin sé of lítil til
að geta það?
Hrun samfélags
Samfélagsmál
Þröstur
Ólafsson
hagfræðingur
Ísland og kynjajafnréttið
Ísland mælist, ásamt hinum Norðurlöndunum, með minnsta
kynjabil í heimi í skýrslu World
Economic Forum sem út kom
nýlega (Hausmann 2010). Kynja-
bilið er mælt með vísitölu á bil-
inu 0-1 þar sem 0 þýðir algjört bil
en 1 þýðir að bilinu hefur verið
lokað. Árið 2010 er annað árið í
röð sem Ísland er í fyrsta sæti,
núna með 0,8496 stig, en nánast
engu munar á Íslandi og Nor-
egi. Hvað þýða þessar niðurstöð-
ur? Er Ísland best í heimi og er
kynjajafnrétti kannski náð?
WEF mælir kynjabilið á fjór-
um mælikvörðum: efnahagslegri
þátttöku og tækifærum, mennt-
un, pólitískri þátttöku og heilsu.
Efnahagsleg þátttaka og tækifæri
fela í sér atvinnuþátttöku, laun
fyrir sambærileg störf, heildar-
atvinnutekjur og hlutfall kynja
meðal stjórnenda og sérfræðinga.
Menntun felur í sér læsi, grunn-
menntun, framhaldsskólamennt-
un og háskólamenntun. Heilsa
felur í sér líkur á heilbrigðu lífi
og kynjahlutfall meðal nýbura.
Loks fela stjórnmál í sér hlutfall
kynja á þingi, meðal ráðherra og
þann árafjölda sl. hálfa öld sem
kona hefur verið þjóðhöfðingi.
WEF hefur mælt kynjabilið síðan
2006 og allt til 2008 var Ísland í
4. sæti á eftir Svíþjóð, Noregi og
Finnlandi. Árið 2009 brá svo við
að Ísland fór upp fyrir hin Norð-
urlöndin. Það vekur athygli að
þessi breyting varð eftir hrunið
2008. Breytingin segir sína sögu
bæði um mælinguna sjálfa en
einnig um stöðu mála á Íslandi.
Í skýrslu WEF mælist kynja-
bilið lítið í heilsu og menntun
og gildir það fyrir allar þjóðir.
Mælistikan á heilsu er fremur
þröng og þar gildir að heilbrigð-
isþjónusta eða heilsa þjóðar getur
verið slök, en ef hún er jafnslök
hjá körlum og konum mælist ekk-
ert kynjabil. Þá hefur yfir 90%
menntunarbilsins verið lokað
í meira en átta af hverjum tíu
þjóðum heims. Til að skýra þetta
má taka dæmi af læsi sem er ein
mælistikan. Í fátæku landi getur
ólæsi verið útbreitt en ef það
er jafnalgengt meðal karla og
kvenna mælist ekkert kynjabil.
Ísland er í hópi þeirra 22 þjóða
sem alveg hafa lokað kynjabil-
inu í menntun skv. skilgreiningu
WEF, en fleiri konur en karlar
hafa langskólamenntun hérlend-
is eins og í fjölmörgum öðrum
löndum.
Það sem ræður úrslitum um
röðun landa á listanum er í raun
tveir flokkar, atvinnuþátttaka og
efnahagsleg tækifæri, og pólitísk
þátttaka. Atvinnuþátttaka kvenna
á Íslandi er með því mesta sem
gerist í heiminum. Ísland nær
þó eingöngu 0,75 stigum af 1,0 í
efnahagslegri þátttöku og tæki-
færum í heild og er í 18. sæti, á
eftir öllum hinum Norðurlöndun-
um. Hlutfall kvenna meðal sér-
fræðinga ýtir mælingunni upp
enda menntunarstig kvenna hátt.
Aðrir þættir draga Ísland niður,
s.s. launamunur fyrir sambæri-
leg störf og kynjabil í heildarat-
vinnutekjum. Af þessu er ljóst
að afrakstur kvenna af menntun
sinni og mannauði er ekki í sam-
ræmi við karla og lýsa skýrslu-
höfundar sérstökum áhyggjum af
þessu (Hausmann 2010, bls. 21).
Það er reyndar stjórnmálaþátt-
taka sem fleytir Íslandi í 1. sæti
í heildarmælingu WEF en Ísland
er þar efst landa með 0,68 stig af
1,0. Það er athyglisvert að sterk-
asta land heims á þessu sviði nái
ekki hærra en svo. Hér munar
einna mest um forsetatíð Vigdís-
ar Finnbogadóttur sem fleytir
Íslandi talsvert yfir hin Norður-
löndin. Þá vegur hlutfall kvenna
á þingi og meðal ráðherra þungt
en þar hefur Ísland löngum staðið
hinum Norðurlöndunum að baki.
Kynjahlutföllin í stjórnmálunum
breyttust eftir hrun með auknu
fylgi félagshyggjuflokka en rann-
sóknir sýna að þeir eru almennt
líklegri en aðrir flokkar til að
skapa rými fyrir konur.
Á sama tíma og ástæða er til
að gleðjast yfir góðri útkomu
Íslands í mælingu WEF er vert
að vara við ógagnrýnni túlk-
un á niðurstöðunum. Sérstaða
Norðurlanda á heimsvísu skýr-
ist af öflugu hagkerfi, vestræn-
um lýðræðishefðum, opinberu
velferðarkerfi og áherslu á jöfn-
uð. Þetta hefur fært konum og
körlum á Norðurlöndum betri og
jafnari lífsgæði en þekkjast víð-
ast hvar sem birtist skýrt í mæl-
ingu WEF. Þetta er mikilsvert
og mikilvægt að Norðurlandabú-
ar grein sér fyrir þessum forrétt-
indum. En það er líka mikilvægt
að við Íslendingar skoðum niður-
stöður WEF gagnrýnum augum í
ljósi atburða síðustu ára, skýrslu
rannsóknarnefndar Alþingis og
ekki síst kynjagreiningar hennar
sem er viðauki með skýrslu þing-
mannanefndar. Þjóðhverf sjálf-
umgleði og ofurtrú á eigið ágæti
komu Íslendingum í vonda stöðu.
Fyrsta sæti í mælingu WEF þýðir
ekki að kynjajafnrétti hafi verið
náð, það setur okkur hins vegar
þá ábyrgð á hendur að sýna gott
fordæmi með því að gera enn
betur.
Jafnréttismál
Þorgerður
Einarsdóttir
prófessor í kynjafræði
við Háskóla Íslands
Framhaldsaðalfundur Exista ehf.
28. október 2010
EXISTA ehf. ı Ármúla 3 ı 108 Reykjavík ı Sími 550 8600
Framhaldsaðalfundur Exista ehf. verður haldinn fimmtudaginn 28. október 2010
í höfuðstöðvum félagsins að Ármúla 3, 5. hæð, Reykjavík, og hefst fundurinn
kl. 9:00.
Dagskrá:
1. Ársreikningur félagsins fyrir árið 2009 ásamt skýrslu endurskoðenda lagður
fram til staðfestingar. Ákvörðun um greiðslu arðs og jöfnun taps fyrir síðastliðið
reikningsár.
Fundargögn verða afhent á fundardegi frá kl. 8:30 á fundarstað.
Reykjavík, 20. október 2010.
Stjórn Exista ehf.