19. júní - 19.06.1966, Blaðsíða 40
KATLARIFUR
1 sambandi við hóinn gat ég þess, að matur
hefði verið soðinn og mjólk flóuð í luktum kötl-
um, á öllum heimilum, sem áttu katla. Katlarnir
þóttu oft ennþá handhægari en pottarnir til margra
nota. Þeir byrgðu hitann vel inni, og vörnuðu því
að ryk og sót kæmist í matinn. Lika höfðu þeir
það sér til ágætis, að þá mátti grafa ofan í glóð
og eimyrju, án þess að eyða sérstöku eldsneyti
undir þá. 1 katlinum gat svo undanrennan átt
sig, frá því að eldamennsku lauk á daginn, þar til
hræran var skömmtuð á kvöldin klukkan 8. Þá
var mjólkin rjúkandi heit og lagði af henni sæta
angan, sem ég man ekki til að ég hafi fundið svo
góða, síðan ég var í Gröf í Eiðaþinghá lengi vetrar
og borðaði þar skyrhræru og mjólk, sem Karólina
Bergsveinsdóttir sauð í katli niðri í glóðinni. Katl-
arnir voru smíðaðir heima og svo vandaðir, að þeir
entust um langan aldur. Til eru þesir katlar enn
á stöku stað, þó að nú séu húsmæður hættar að
nota þá, síðan hætt var að elda í hlóðum. Nútíma-
konur kynnu að spyrja sem svo, hvernig unnt
hefði verið að hreinsa svo krappan ketil, að ekki
brynni stöðugt við hann. En við þeirri eðlilegu
spurningu hef ég svarið á reiðum höndum. — Það
var nú einmitt sjaldgæft, að brynni við ketilinn,
líklega meðfram af þeim ástæðum, að hann var
aldrei grafinn ofan í hvínandi glóð, heldur sauð
í honum við hægan hita, sem varla brenndi við.
En auðvitað þurftu katlarnir að hreinsast, og það
vandJega, ef þeir áttu ekki að verða það, sem á
góðri íslenzku var nefnt „brunarassar“, en sú
ræsting var framkvæmd á ofur einfaldan hátt og
með áhaldi, sem ekki þurfti að kaupa dýru verði,
fremur en viðjuna og vöndinn.
Mér er það enn í fersku minni, þó að ég væri
þá aðeins örlítið peð, að ég var á gangi við fé,
með móður minni og leiddi hún mig. — Allt í
einu sleppti hún hendi af mér, gekk lítið eitt úr
Jeið, greip upp eitthvað, sem hún hafði fundið
og kom með það í hendinni. Ég spurði hana, hvað
hún væri með. Þá svaraði hún: „0, það er svo
ágætur „katlarífur“, sem ég fann, og ætla ég að
liafa liann heim með mér, því að minn er orðinn
Jélegur“. Þá glápti ég undrandi á mömmu og át
upp eftir henni orðið, sem ég hafði ekki heyrt
fyrr og skildi því ekki: „Katlarífur“. — Hvað er
það?“ — Hún rétti mér þvi nær hnöttóttan, gráan
vikurstein, á stærð við meðal kartöflu. Eg skoðaði
steininn i krók og kring, og sá, að hann var allur
eygður utan, hrjúfur viðkomu og svo fann ég
að hann var léttari en allir þeir steinar, sem ég
hafði áður séð, og leikið mér að, því að steinar
voru eftirlætis leikföng mín í bernsku, steinar og
blóm. Sagði hún mér þá margt um þennan töfra-
stein, sem ómissandi væri á hverjum bæ, til að
hreinsa með pottana og rífa innan katlana með,
svo að ekki safnaðist skóf í þá. Hún átti engan
ketil, aðeins potta, en eftir það lét hún vikurstein-
inn bæta um eflir skafann. Litlu síðar komum við
að polli. Þá kastaði mamma steininum út í poll-
inn. — Ég varð höggdofa af undrun, þegar ég
sá hana kasta þessari gersemi frá sér. — Um hug
minn flaug sú ætlun, að fyrst hún ekki vildi eiga
steininn lengur, skyldi ég kafa til botns í pollin-
um, finna steininn og leika mér að honum og
aldrei farga honum úr eigu minni. 1 því skyni
miðaði ég sjón minni nákvæmlega á blettinn, þar
sem steinninn féll í vatnið. — En allt í einu kom
steinninn upp á yfirborð vatnsins og synti á poll-
inum eins og korkur. Þetta varð orsök ótal spurn-
inga, sem ég þurfti að fá svar við, og mamma
leysti greiðelga úr þeim öllum. — Að lokum sagði
hún mér frá því, hvernig stæði á þessum vikur-
hnullungum á yfirborði jarðar. Hún var 6 ára,
þegar askan féll úr Dyngjufjöllum 1875, á annan
dag páska. Þá varð svo mvrkt i baðstofunni á
Skjögrastöðum, um hæstan daginn, að hún rak sig
á vefstólinn og fékk bláa kúlu á ennið.
Eftir þetta var ég stöðugt á hnotskóg eftir vikur-
steinum, þegar ég gekk um Hleiðargarðsland við
féð hans föður míns. Fann ég oft „katlaríf" og átti
þá safn af þeim, af ýmsurn stærðum.
Allar þær gersemar liggja nú í glatkistunni, þar
öllum gleymdar nema mér. Ef ég skyldi eiga það
eftir að vitja þeirra stöðva, vildi ég helzt vitja um
rústir smalakofans, sem ég hlóð mér í Stekkásn-
um og pabbi minn þakkti með stórri hellu fyrir
mig, svo að ég gæti leitað þar skjóls. Þar kynni
að vera fólginn „katlarífur" í rústunum, enn þann
dag í dag, eða einhverjir áþekkir töfragripir, sem
ég lét þar eftir mig. — Hver veit?“
Gu'Öfinna Þorsteinsdóttir.
38
19. JÚNl