Fréttablaðið - 14.12.2010, Blaðsíða 17

ÞRIÐJUDAGUR 14. desember 2010 17
Nýverið var kosið til Stjórn-lagaþings sem mun taka til
starfa í febrúar 2011. Ætla má að
væntingar til þingsins séu þær að
íslenska stjórnkerfið verði betra
og jafnvel lýðræðislegra en verið
hefur. Varnaðarorðin hér eru að ný
stjórnarskrá nægir ekki ein og sér
til þess að um raunverulega breyt-
ingu verði að ræða á framkvæmd
lýðræðis á Íslandi.
Kröfuna um að Stjórnlagaþing
verði sett á laggirnar má rekja til
óánægju með frammistöðu stjórn-
valda um og eftir að efnahags-
kreppa skall á af fullum þunga
haustið 2008. En að hverju beind-
ist óánægjan í raun?
Hér er gagnlegt að gera greinar-
mun á hinni formlegu stjórnar-
skrá, þeirri sem er skrifuð, og
hinni óformlegu stjórnarskrá sem
er hvernig stjórnskipanin virk-
ar í raun. Óánægja fólks beinist
fyrst og fremst að hinni óform-
legu stjórnarskrá – hvernig hlut-
irnir virka í raun – en ekki hinni
skrifuðu stjórnarskrá. Hluti af
framkvæmd lýðræðis er kosninga-
kerfi og kjördæmaskipan, en það
er einungis hluti. Það sem skiptir
væntanlega meira máli varðandi
frammistöðu stjórnvalda er það
sem gerist á milli kosninga. Þannig
mun breyting á kosningakerfinu
skila sér í breytingum á vali á
frambjóðendum, en ekki endilega
breytingum á því sem gerist á milli
kosninga – en það er einmitt það
sem gerist á milli kosninga sem
veldur óánægju eða ánægju fólks
með lýðræði á Íslandi.
Stjórnlagaþingið á að taka
til umfjöllunar málefni eins og
íslenska stjórnskipun, hlutverk
forseta, sjálfstæði dómstóla, kosn-
ingakerfi og kjördæmaskipan, lýð-
ræðislega þátttöku almennings,
framsal ríkisvalds til alþjóða-
stofnanna og umhverfismál. Eins
og málefnin eru sett fram eru
þau mjög opin og ekki liggur ljóst
fyrir hvort þau muni bæta fram-
kvæmd lýðræðis, hvorki við kosn-
ingar né á milli kosninga. Þar sem
ánægja eða óánægja fólks beinist
fyrst og fremst að því sem gerist
á milli kosninga hvet ég fulltrúa
Stjórnlagaþingsins og Alþingis til
að hafa í huga að það nægir ekki
eitt og sér að gera formbreytingar
á framkvæmd kosninga eða auka
hlut þjóðaratkvæðagreiðslna svo
fátt eitt sé nefnt, til að bæta fram-
kvæmd lýðræðis. Einnig þarf að
taka fyrir það sem gerist á milli
kosninga, sem er til dæmis hver
ábyrgð ráðherra er í raun, gagn-
vart hverjum þeir bera ábyrgð og
hver hefur eftirlit með störfum ráð-
herra og þingmanna – á milli kosn-
inga. Jafnframt þarf að hafa í huga
að við búum í alþjóðlegu umhverfi
og þess vegna er ekki hægt að gera
stjórnvöld ábyrg fyrir öllu sem
miður fer. Það er samt sem áður
mögulega hægt að gera stjórnvöld
ábyrg fyrir því hversu vel tekst
til við forvarnir, til dæmis gegn
alþjóðlegum efnahagskreppum
og síðast en ekki síst viðbrögðum
þeirra við áföllum, sem þau hafa
þó ekki sjálf valdið.
Til að svara spurningunni sem
var sett fram hér í upphafi, hvort
að breyting á Íslensku stjórnar-
skránni nægi til þess að bæta
framkvæmd lýðræðis á Íslandi,
er svarið nei, það nægir ekki eitt
og sér. Það er samt sem áður mikil-
vægt skref í áttina að betra og
árangursríkara lýðræði en það
er hin pólitíska menning – það er
hvernig hlutirnir eru framkvæmd-
ir í raun – sem skiptir mestu máli.
Nægir ný stjórnarskrá?
Stjórnlagaþing
Eva Heiða
Önnudóttir
stjórnmálafræðingur
Óánægja fólks
beinist fyrst og
fremst að hinni óform-
legu stjórnarskrá.
Íslensk stjórnsýsla og fangaflugið
Baráttan fyrir frjálsu upp-lýsingasamfélagi hefur
undanfarnar vikur færst inn
á nýtt svið þar sem vefsíðan
Wikileaks hefur birt leyni-
skjöl ættuð frá utanríkisþjón-
ustu Bandaríkjanna. Fjöl-
miðlar víða um lönd hafa
gripið fegins hendi tækifæri
til að rýna í upplýsingar sem
almennt er haldið leyndum
fyrir almenningi. Á hinn bóg-
inn hafa bandarísk stjórnvöld
gripið til aðgerða til að kæfa
þessa frjálsu upplýsingamiðl-
un og notið þar liðsinnis ýmissa
bandamanna. Meðal þeirra eru
íslensk kreditkortafyrirtæki
en mjög óvænt er að sjá þau í
þessu pólitíska hlutverki.
Í sjálfu sér ber að fagna að
leynd og pukri skuli aflétt af
gögnum bandaríska utanríkis-
ráðuneytisins. Birting þeirra
staðfestir enda margt sem
gagnrýnendur bandarískrar
utanríkisstefnu hafa sagt á
undanförnum árum. Skjölin
staðfesta verstu hryllings-
sögur sem birst hafa af fram-
ferði Bandaríkjahers í Írak
og Afganistan og má eflaust
vænta frekari fregna af þeim
hernaði á næstu vikum. Margt
annað flýtur svo með sem taka
verður með fyrirvara; oft eru
gögnin ekki heimild um annað
en heimsmynd bandarískra
stjórnarerindreka, sem getur
verið bjöguð á köflum.
Flest þau gögn sem birst
hafa og varða Ísland eru hálf-
gert léttmeti og heimildargildi
þeirra misjafnt. Það hefur t.d.
ekkert sérstakt gildi að lesa
afbakaðar lýsingar bandarísks
erindreka á grein Vals Ingi-
mundarsonar í Skírni 2006
þegar hver sem er getur lesið
greinina sjálfa til að sannrýna
hvað í henni stendur. Lýsingar
skjalanna á íslenskum stjórn-
málamönnum geta vissulega
verið forvitnilegar en segja
okkur þó fátt nýtt um íslenska
pólitík.
Á hinn bóginn má greina
alvarlegri tíðindi á grundvelli
þessara gagna og snúa þau að
íslenskri utanríkisþjónustu.
Ef marka má hin birtu gögn
hafa starfsmenn hennar verið
opinskáir og fullir trúnaðar-
trausts í samtölum við banda-
ríska sendimenn. Öðru máli
gegnir um afstöðu þeirra til
almennings á Íslandi. Þannig
er haft eftir íslenskum starfs-
manni utanríkisþjónustunnar
að þar á bæ hafi verið reynt
að hylma yfir því sem gerðist
í Kabúl 2004 þegar ráðist var
á íslenska „friðargæsluliða“ í
verslunarleiðangri með þeim
afleiðingum að ung kona og
barn létu lífið.
Enn skuggalegri var fram-
ganga utanríkisráðuneytisins
í tengslum við hið illræmda
fangaflug. Saga þess máls er
í stuttu máli sú að árið 2005
vaknaði grunur um að banda-
rískar vélar sem flugu með
fanga til að pynta í öðrum lönd-
um hefðu farið um íslenska
lofthelgi og að slíkar vélar
hefðu ítrekað lent á Keflavíkur-
flugvelli á árunum 2001-2005.
Íslenskir fjölmiðlar fluttu
fréttir af þessu en fengu lítil
svör frá íslenskum stjórnvöld-
um. Núna er komið í ljós hvað
ríkisstjórn Íslands aðhafðist í
málinu. Geir H. Haarde hringdi
í Condoleezzu Rice, utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna, og
fékk að eigin mati „fullnægj-
andi svör“. Í Wikileaks-gögnum
kemur þó einnig fram að sendi-
herra Íslands í Washington hafi
mótmælt ófullnægjandi útskýr-
ingum Bandaríkjamanna á
fangaflugi CIA í íslenskri land-
helgi.
Sumarið 2007 birtist svo
skýrsla svissneska þing-
mannsins Dick Marty sem
staðfesti aðkomu Íslands að
fangafluginu. Þá lofaði utan-
ríkisráðherra að málið yrði
rannsakað. En í hinum leknu
gögnum hafa bandarískir
sendimenn eftir nafngreindum
starfsmanni íslensku utanríkis-
þjónustunnar að rannsóknin
hafi verið sýndarmennska
og tilgangur hennar að þæfa
málið og verjast óþægilegum
spurningum stjórnarand-
stöðunnar. Vinna starfshóps-
ins virðist ekki hafa snúist
um rannsókn á hugsanlegum
mannréttindabrotum eða hvort
fangar væru fluttir til landa
þar sem fyrirhugað væri að
pynta þá, heldur íslenska pól-
itík. Íslensk stjórnvöld ætluðu
sér aldrei að upplýsa þjóðina
um fangaflugið heldur reyndu
þau að leyna því hvernig þau
hefðu gengið erinda erlends
stórveldis í því máli.
Svona voru vinnubrögðin
2007 en nú á tímum gagnsæis
og opinnar stjórnsýslu er
stjórnvöldum ekki stætt á því
að láta þessi mál liggja lengur
í þagnargildi. Íslenska þjóðin
hlýtur að eiga kröfu um að geta
treyst eigin utanríkisþjónustu.
Þess vegna verða stjórnvöld
nú að bregðast við Wikileaks-
lekanum á þann eina hátt sem
er verjandi í lýðræðisríki. Það
þarf að stofna óháða rannsókn-
arnefnd um fangaflugið sem
tekur á öllum þáttum málsins,
þar á meðal tilraunum fyrri
ríkisstjórna til yfirhylmingar.
Jafnframt þyrfti að rannsaka
starfshætti utanríkisþjónust-
unnar í fleiri málum, t.d. þætti
Íslands í stríðsrekstri NATO í
Afganistan. Það er löngu tíma-
bært að embættismenn utan-
ríkisþjónustunnar átti sig á
því að trúnaður þeirra er við
íslensku þjóðina, en ekki við
stóra bróður í vestri.
Sverrir
Jakobsson
Sagnfræðingur
Í DAG
Á hinn bóginn má greina alvarlegri
tíðindi á grundvelli þessara gagna og
snúa þau að íslenskri utanríkisþjónustu.
Ef marka má hin birtu gögn hafa starfsmenn hennar
verið opinskáir og fullir trúnaðartrausts í samtölum
við bandaríska sendimenn. Öðru máli gegnir um
afstöðu þeirra til almennings á Íslandi.
Smiðsbúð 6, 210 Garðabæ, Sími 564 5040
w w w . h i r z l a n . i s
Ti
lb
oð
Ný
tt
Jólastólar
Jólaverð 21.900,-
Fullt verð 28.900,-
blátt, grátt, svart,
fjólublátt, brúnt og
vínrautt
Support Home Chair
Jólaverð 12.900,-
Fullt verð 17.900,-
blátt, grátt, svart
Sitness 20
“Veltikollur”, góður fyrir bakið!
Verð 39.900,-
blátt, grænt, svart,
rautt og fjólublátt
Ti
lb
oð
Open Art
Verð 117.800,-
svart, blátt, grænt
og rautt