Fréttablaðið - 18.12.2010, Blaðsíða 52

52 18. desember 2010 LAUGARDAGUR
Með fangið fullt
Vatnamælingar í Þaula við Hólmsá veturinn 2009-2010. Ólafur
Freyr Gíslason vatnaváreftirlitsmaður að störfum. MYND/VÍ
Snjóflóðamæling
Jóhann Hannibalsson snjóeftirlitsmaður í Traðarhyrnu ofan Bol-
ungarvíkur í mars 2007. MYND/VÍ
Kaffipása
Við jöklarannsóknir hafa starfsmenn Veðurstofunnar þurft að
sætta sig við eitt og annað. MYND/VÍ
VEÐURSTOFAN Í MYNDUM
Jarðváreftirlit Veðurstofunnar vaktar öll eldfjöll á Íslandi og hefur það hlutverk að spá fyrir um framvindu og gefa út viðvaranir. Þetta
er unnið í samvinnu við jarðvísindamenn á öðrum stofnunum.
SIL-kerfið er sjálfvirkt jarðskjálftamælakerfi, sem safnar gögnum,
nemur, staðsetur og skráir jarðskjálfta, reiknar brotlausnir skjálfta
og sendir út viðvaranir. Það samanstendur af mælitækjum, tölvum og
hugbúnaði. Kerfið er afrakstur norræns verkefnis, sem var undirbúið
og unnið á árunum 1986-1995.
Jarðskjálftamælanet stofnunarinnar hefur verið byggt markvisst
upp frá árinu 1989 og GPS-kerfið frá 1999. Einnig er kerfi þenslu-
mæla frá árinu 1979. Alls losa mælarnir hundraðið og Veðurstofan
hefur verið í samstarfi við erlendar systurstofnanir og sjálfstæðar
rannsókna stofnanir við uppsetningu þeirra.
Til stendur að bæta við netið. Sérfræðingar Veðurstofunnar hafa
bent á að jarðskjálftamæla mætti að ósekju setja upp á annesjum til
að kerfið nái til landsins í heild. Eins að setja upp fleiri þenslumæla
sem hafa til dæmis gert það kleift að spá Heklugosi með hálftíma
fyrirvara.
1920: Íslendingar taka formlega við veðurathugunum dönsku
veðurstofunnar.
- hinn 17. janúar: Fyrsta veðurspáin samin. Síðsumars
sama ár er fyrsta veðurspáin birt.
1924: Útgáfa Veðráttunnar hefst.
1925: 1. janúar: Löggildingarstofan er lögð niður og veður-
fræðideild hennar verður að sjálfstæðri stofnun sem fær
heitið Veðurstofan. Þorkell Þorkelsson er forstjóri hinnar
nýju stofnunar.
1925: Jarðskjálftamælingar hefjast á Veðurstofunni. Áður
höfðu jarðskjálftar verið mældir í Reykjavík á árunum
1909-1914.
1926: Lög samin um stofnunina og veðurskeyti fyrst lesin í
útvarp.
1928: Veðurfregnir fyrst fluttar í útvarp.
1930: Veðurathuganastöðvum fjölgar úr 19 í 36 á einum
áratug.
1932: Segulmælingar hefjast en standa stutt.
1942: Farið að gera sérstakar flugveðurathuganir.
1946: Teresía Guðmundsson skipuð veðurstofustjóri.
1946: Veðurstofunni falið að veita flugveðurþjónustu á Norður-
Atlantshafi.
1947: Vatnamælingum komið á fót. Samgöngumálaráðuneyt-
ið verður til. Veðurstofan verður ein af stofnunum þess.
1948: Gerður samningur við Alþjóðaflugmálastofnunina um
flugveðurþjónustu á Íslandi, ICAO-samningurinn.
1951: Fyrsti síritandi vatnshæðarmælirinn í rekstur í Ölfusá við
Selfoss.
1952: Háloftaathuganir hefjast á Veðurstofunni.
1956: Vetrarmælingar Vatnamælinga á hálendinu hefjast.
1957: Samfelldar mælingar hefjast á heildarmagni ósons í
andrúmsloftinu.
1958: Sett eru ný lög um Veðurstofuna. Mengunarmælingar
hefjast.
1959: Farið að útvarpa veðurspám til tveggja daga. Fram að því
hafði einungis verið um sólarhringsspár að ræða.
1963: Hlynur Sigtryggsson skipaður veðurstofustjóri.
1964: Komið upp mjög fullkominni jarðskjálftastöð á Akureyri.
1965: Mönnuð veðurathuganastöð tekur til starfa á Hveravöll-
um.
1967: Farið að taka á móti gervitunglamyndum. Vatnamæl-
ingar verða deild í Orkustofnun. Veðurfréttir hefjast í
sjónvarpi.
1968: Fyrsta landsnet jarðskjálftamæla fullbúið. Það saman-
stóð af sex jarðskjálftastöðvum.
1972: Mælingar hefjast á sýrustigi í úrkomu og brennisteins-
mengun í úrkomu og andrúmslofti.
1973: Veðurstofan flytur í núverandi húsnæði að Bústaðavegi 9.
1977: Veðurstofan eignast sína fyrstu fjarskiptatölvu og fær
einakafnot af hraðvirkri fjarskiptalínu.
1978: Veðurstofunni falið að annast snjóflóðavarnir og snjó-
flóðaeftirlit.
1979: Hafísrannsóknadeild stofnuð á Veðurstofunni.
1985: Sett eru ný lög um Veðurstofuna.
1988: Samningur gerður um rekstur sjálfvirkra veðurdufla á
Norður-Atlantshafi. Snjóflóðavarnadeild sett á laggirnar.
1989: Uppbygging SIL-jarðskjálftamælakerfisins hefst. Páll
Bergþórsson skipaður veðurstofustjóri.
1990: Veðurstofan setur upp sína fyrstu sjálfvirku veðurstöð.
Sett upp veðursjá á Miðnesheiði. Veðurstofan verður ein
af stofnunum umhverfisráðuneytisins.
1994: Magnús Jónsson tekur við starfi veðurstofustjóra.
1995: Vefur Vefurstofunnar vedur.is opnaður. Ofanflóðastarf-
semi Veðurstofunnar stórefld.
1999: GPS-mælingar hefjast á Veðurstofunni.
2008: Ný lög samþykkt um Veðurstofu Íslands.
2009: Veðurstofan og Vatnamælingar lagðar niður og starfsemin
sameinuð í nýrri stofnun undir nafni Veðurstofu Íslands.
Árni Snorrason verður forstjóri.
➜ Í HNOTSKURN 1920-2010
JARÐSKJÁLFTAVIRKNI Þessi skýringarmynd sýnir jarð-
skjálftavirkni á Íslandi. Mælakerfið varðar þetta svæði og
gefur mikilvægar upplýsingar um hreyfingar jarðskorp-
unnar. MYND/VÍ
Jarðskjálftar og eldgos
Rannsóknir á ofanflóðum, uppbygging gagnasafns um ofanflóð á Íslandi og ýmis ráðgöf varðandi hættumat
hófst með formlegum hætti á Veðurstofu Íslands á átt-
unda áratug síðustu aldar með ráðningu starfsmanna
sem sinntu þessum málaflokki sérstaklega. Þessari
starfsemi var komið á laggirnar í kjölfar snjóflóðaslysa
í Neskaupstað í desember 1974 sem kostuðu tólf manns
lífið.
Ofanflóðamál voru þó dreifð milli nokkurra stofnana
og ráðuneyta og fólst hlutverk Veðurstofunnar fyrst og
fremst í skráningu snjóflóða, útgáfu viðvarana um yfir-
vofandi snjóflóðahættu á grundvelli veðurspár og ráð-
gjöf í tengslum við hættumat. Áður höfðu starfsmenn
bæði Veðurstofu Íslands og Vatnamælinga Orkustofn-
unar, sem nú eru runnar saman í Veðurstofuna, svo og
starfsmenn Raunvísindastofnunar Háskólans, stundað
rannsóknir á snjóflóðum og snjóflóðaveðrum og birt
skýrslur, greinar og bækur um niðurstöður sínar.
Í kjölfar mannskaðaflóðanna í Súðavík og á Flateyri
1995 var skipulagi ofanflóðamála hér á landi breytt og
ábyrgð á stjórnsýslu þeirra færð undir umhverfisráðu-
neytið.
Hlutverk Veðurstofunnar var aukið og var henni
meðal annars falið ákvörðunarvald um rýmingu hús-
næðis vegna yfirvofandi snjóflóðahættu í samráði við
heimamenn en áður höfðu almannavarnanefndir í hér-
aði haft þetta hlutverk með höndum. Einnig var fagleg
ábyrgð á hættumati vegna ofanflóða færð til Veðurstof-
unnar og efldar ýmsar rannsóknir sem tengjast hættu-
mati og ofanflóðum við íslenskar aðstæður.
Snjóflóð
Viðfangsefni Veðurstofu Íslands eru eðlisþættir jarðarinnar: Loft, vatn, snjór og jöklar, jörð og haf. Unnið er að fjölbreyttum verkefnum sem tengjast meðal annars veðri, hafís, mengun, loftslagsbreytingum, ofanflóðum, jarð-
skjálftum, eldvirkni, hniki á yfirborði jarðar, vatnafari, jöklabúskap, hlaupum og flóðum.
Hlutverk stofnunarinnar er öflun, varðveisla, úrvinnsla og miðlun upplýsinga. Miðlunin er á formi tímaraða og
korta, spáa, viðvarana, hættumats og almennra ráðlegginga. Þetta varðar samfélagslegt öryggi gagnvart náttúruvá
og sjálfbæra nýtingu auðlinda.
Tilvist jökla er mjög háð veðurfari og því nýtast ýmsar niðurstöður jöklarannsókna við könnun á sögu
og áhrifum veðurfarsbreytinga. Jafnframt eru veður-
mælingar ómetanlegar við jöklarannsóknir.
Jón Eyþórsson hóf störf á Veðurstofunni 1926 og þegar
árið 1930 kom hann á fót árlegum mælingum á stöðu
jökul sporða. Umsjón þessara mælinga hefur alla tíð síðan
verið á Veðurstofunni eða á Vatnamælingum Orkustofn-
unar, sem nú hafa sameinast Veðurstofunni í nýrri stofn-
un.
Frá 1950 hafa sporðamælingarnar farið fram í nánu
samstarfi við Jöklarannsóknafélag Íslands og verður svo
þar til jöklar eru horfnir af Íslandi.
Á Orkustofnun og áður Raforkumálaskrifstofunni
voru starfræktar Vatnamælingar frá árinu 1947. Meðal
mældra vatnsfalla voru margar af helstu jökulám lands-
ins og söfnuðust því í tímans rás umfangsmikil gögn um
afrennsli frá jöklum af völdum jöklaleysingar og flóða,
einkum jökulhlaupa, sem tíðari eru hér á landi en annars
staðar í veröldinni.
Veðurstofan hefur tekið við vatnafars- og aurburðar-
rannsóknum sem áður voru á hendi Orkustofnunar, auk
umsjónar með gagnasöfnum. Þær sýna mikinn rofmátt
jökla og jökulfljóta og stórfelldar breytingar á landinu af
þeirra völdum.
Sá þáttur Veðurstofunnar sem snýr að vatnafari fjallar
um verndun og rannsóknir á vatnsauðlindinni, eðli
hennar og skilyrðum til nýtingar.
Jöklarannsóknir og vatnafar
Fyrsta veðurspá Veðurstofunnar er dagsett 17. janúar 1920 en ekki var farið að birta veðurspár fyrr en 1.
ágúst sama ár. Veðurkort voru teiknuð frá upphafi athug-
ana.
Veðurlýsingar voru sendar frá 1. febrúar 1920 til
Landssímans sem birti þær, ásamt veðurlýsingum frá
íslensku veðurskeytastöðvunum. Voru skeytin höfð til
sýnis í sérstökum sýningarkassa utan á símstöðvum.
Loftskeytastöðin í Reykjavík sendi líka út veðurfréttir
og nýttust þær sjómönnum á skipum sem höfðu búnað
til þess að taka á móti skeytunum. Veðurstofan fékk
sjálf búnað til að taka á móti erlendum veðurskeytum 1.
janúar 1925.
Veðurfréttir voru fyrst sendar út í útvarpi árin 1926-
1928 en sendingar þess náðu ekki víða. Sama má segja
um Loftskeytastöðina í Reykjavík, sem byrjaði í júlí 1928
að útvarpa veðurfregnum í mæltu máli fjórum sinnum á
dag.
Ríkisútvarpið tók til starfa 20. desember 1930 og var
strax farið að útvarpa veðurfréttum.
Veðurfréttir í sjónvarpi hófust 6. febrúar 1967. Veður-
fræðingur skýrði þar kort sem sýndu veðrið á landinu
og umhverfis það eins og það var samkvæmt síðustu
veður skeytum. Síðan var sýnt sérstakt spákort sem sýndi
hvernig veðurfræðingurinn hugsaði sér veðrið að sólar-
hring liðnum.
Fyrstu síður Veðurstofunnar á vefnum voru settar upp
árið 1995. Vefurinn er ein helsta upplýsingaveita Veður-
stofunnar á öllum fagsviðum hennar. Veðurfræðingar
Veðurstofu Íslands semja meira en 40.000 veðurspár á ári.
Veðurspár og miðlun
HLUTVERK VEÐURSTOFU ÍSLANDS
Heimildir: Veðurstofa Íslands.
Viltu vita meira?: Hilmar Garðarsson, Saga Veður-
stofu Íslands, Reykjavík, Mál og mynd, 1999.